یا کمال شناخت انسان، و از جمله شناخت خویش است. بی‌تردید انسان با عقل خود دانش می‌اندوزد و دانش، همزمان با افزایش یافتن، عقل آدمی را کامل‌تر می‌کند؛ ازاین‌رو پشتوانه ادراکات عقلی ـ اگر بخواهد برای انسان از اعتبار و حجیت برخوردار باشد ـ باید از منبع علم سیراب شده باشد.^۱ البته از منظر آموزه‌های دینی، دانشی که عقل را کامل‌تر و عبودیت و بندگی انسان در برابر خدا را بیشتر می‌کند «علم» خوانده می‌شود؛ و دانشی که راهنمای ایمان به خدا و بندگی او نباشد، علم نیست بلکه فقط فضل یا زیاده به‌شمار می‌آید. به‌هرحال علم به معنای مصطلح در متون دینی، موجب تقویت عقل و باعث رشد و کمال آن می‌شود؛ و شناخت که محصول دانش است، در پی آن افزوده می‌گردد. دو طرف این رابطه، دائم یکدیگر را رشد می‌دهند و موجب کمال صاحب خود نیز می‌شوند.

گفتنی است میان عقل و علم، اصالت با عقل است؛ زیرا بدون عقل، علم تولید نمی‌شود و عقل انسان با نوآوری‌های ابتدایی، کم‌کم علوم را پدید آورد. اما وقتی علم پدید می‌آید، زمینه رشد عقل را فراهم می‌آورد؛ همانند انسانی که با دست خود نردبانی می‌سازد و سپس خود، از آن بالا می‌رود. رابطه عقل و علم را در شکل ذیل می‌توان مشاهده کرد:

کتاب آسمانی‌شان، موضوع تعلیم و تعلم مطرح شده و انسان، دانش‌آموز خداوند معرفی شده است.^۱ در روایات به‌یادگارمانده از معصومان علیهم السّلام نیز به‌اندازه‌ای بر موضوع اهمیت دانش‌اندوزی تأکید شده است که موجب مباهات بیشترِ پیروان این دین حنیف شده است. برای درستی این ادعا همین بس که کلینی در آغاز جلد نخست کتاب شریف کافی، کتابی با عنوان «کتاب فضل العلم» آورده و در ابواب آن، احادیث مربوط به علم و عالم و متعلم را گنجانده‌ است.^۲ در اینجا فقط چند نمونه از احادیث را بیان می‌کنیم:

پیامبر صلی الله علیه و اله: انما العلم بالتعلم.^۳

دانش، با آموختن حاصل شود.

امام علی علیه السلام: من تعلّم علم^۴ ـ و ـ من لم یتعلم لم یعلم.^۵

کسی که آموخت دانست، ـ و ـ کسی که نیاموخت، ندانست.

امام صادق علیه السلام: دراسة العلم لقاح المعرفة.^۶

فراگیری دانش، موجب باروری شناخت می‌شود.

این روایات و روایات مشابه، بیان می‌کنند که آموختن، راه تقویت عقل است و تعالی انسان در گرو آن است و انسان‌ها برای افزایش قوه عاقله خویش می‌توانند از طریق کسب علم بکوشند. دراین‌باره امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «کثرة النظر فی العلم یفتح العقل؛^۷ فراوانیِ دانش‌اندوزی، عقل انسان را باز می‌کند». آن حضرت می‌فرماید: «‌کثرة النظر فی الحکمة تلقح العقل:^۸ فراوانیِ حکمت‌آموزی، عقل را بارور می‌سازد».

نتیجه آنچه گذشت، این خواهد بود که عقلْ ابزار شناخت، علمْ منبع شناخت و آموختنْ راه رسیدن به شناخت است. بنابراین کسب دانش از راه‌های ایجاد و تقویت