همچنین در متون حدیثی، کم نیستند احادیثی که درباره لزوم تفکر و آثار آن در افزایش علم ومعرفت بیان شده باشد. پیامبر خدا صلی الله علیه و اله قلبی را که اهل تفکر نیست، مُرده می‌داند و می‌فرماید: «إن التفکر حیاة القلب البصیر؛^۱ همانا حیات قلب بینا، در اندیشه‌ است».

امام علی علیه السلام می‌فرماید: «رحم الله امرأ تفکر فاعتبر، و اعتبر فأبصر؛^۲ خدای بیامرزد کسی را که بیندیشد و سپس عبرت گیرد و از آن عبرت هم بصیرت یابد».

ایشان همچنین می‌فرماید: «تفکرک یفیدک الاستبصار و یکسبک الاعتبار؛^۳ اندیشیدن تو باید بصیرت را برایت به ارمغان آورد، و مایه عبرت تو شود»؛ و می‌فرماید: «الفکر یفید الحکمة؛^۴ اندیشه، حکمت را افاده خواهد کرد».

پس یکی از راه‌های بهره‌گیری از عقل و دستیابی به شناخت، و از جمله شناختِ خود، تفکر و تأمل است و کسی که فکر نمی‌کند، در واقع عقل خویش را به کار نگرفته، از آن بهره‌ای نمی‌برد. کسی که اهل اندیشه و فکر است، عقل خویش را به فعالیت وامی‌دارد و نتیجه‌اش هدایت،^۵ بصیرت،^۶ در امان ماندن از عاقبت ناخوشایند،^۷ تصمیم درست،^۸ و عبرت‌گیری است.^۹ بنابراین، تفکر موجب شناخت بهتر می‌شود و از آن رهگذر، نتایج یاد شده به‌دست خواهد آمد.

ب ـ آموختن

یکی دیگر از روش‌های به‌کارگیری و تقویت عقل و نیز دستیابی به شناخت عقلی، به‌ویژه «شناخت خود»، علم‌آموزی است. از افتخارات مسلمانان این است که دینشان بیشترین سفارش را به آموختن دانش کرده است. در نخستین آیات نازل‌شده در

(هُوَ الَّذی خَلَقَکمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یخْرِجُکمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أشُدَّکمْ ثُمَّ لِتَکونُوا شُیوخاً وَ مِنْکمْ مَنْ یتَوَفَّی مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أجَلاً مُسَمًّی وَ لَعَلَّکمْ تَعْقِلُونَ).^۱

اوست آن خدایی که شما را از خاک، سپس از نطفه، سپس از لخته خونی بیافریده است؛ آن‌گاه شما را که کودکی بودید، از رحم مادر آورد تا به سن جوانی برسید و پیر شوید. بعضی از شما پیش از پیری بمیرید و بعضی به آن زمان معین می‏رسید و شاید به عقل دریابید.

(أ لَمْ نَخْلُقْکمْ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ * فَجَعَلْناهُ فِی قَرارٍ مَکینٍ * إِلی‏ قَدَرٍ مَعْلُومٍ).^۲

آیا شما را از آبی پست و بی‏مقدار نیافریده‏ایم و آن را در جایگاهی استوار قرار ندادیم؟

و گاه نیز با مطرح‌کردن پرسش‌هایی، او را به اندیشیدن درباره خود وادار می‌کند:

(لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کبَدٍ * أ یحْسَبُ أنْ لَنْ یقْدِرَ عَلَیهِ أحَدٌ * یقُولُ أهْلَکتُ مالاً لُبَداً * أیحْسَبُ أنْ لَمْ یرَهُ أحَدٌ * أ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَینَینِ * وَ لِساناً وَ شَفَتَینِ)^۳

آیا برای او دو چشم نیافریده‏ایم؟ و یک زبان و دو لب؟ و دو راه پیش پایش ننهادیم؟

قرآن کریم در این آیات، هم انسان را به خود او می‌شناساند، و هم با توصیه به تدبر، راه شناخت را نشان می‌دهد. از این گذشته، آنان را که از تفکر و تعقل بهره نمی‌برند مذمت کرده، از بدترین جنبندگان به‌شمار می‌آورد.^۴ علامه جعفری معتقد است مقصود از تفکر و تعقل، عقل نظری و معمولی نیست؛ زیرا آن تعقل، بیشتر در پی خودمحوری و سودجوییِ فردی است.^۵ وی دراین‌باره می‌گوید: «مقصود آیات قرآن، آن عقل است که با هماهنگی وجدان و فطرت و هدف‌گیری‌های معقول برای ”حیات معقول" فعالیت می‌نماید و راه را برای پیشرفت مادی و معنوی انسان‌ها هموار می‌کند».^۶