از این بیان شد، عقل ابزار دستیابی به شناخت است و برای بهرهمندی از موهبت عقل، باید آن را به کار گرفت و تقویت کرد. چه بسیار افرادی هستند که از موهبت عقل خود بهره چندانی نمیبرند و آن را به کار نمیگیرند؛ و نیز چه بسیار انسانهایی که راه استفاده از عقل و تقویت آن را نمیدانند. ازاینرو آشنایی با روش بهرهمندی از عقل، در جهت حصول شناخت به مفهوم عام، و شناخت خود به مفهوم خاص، ضرورتی اجتنابناپذیر است.
آموزههای دینی، راه تقویت و رشد عقل را باز گذاشته و برخی امور همچون علم را وسیله یا منبعی برای تقویت عقل قرار داده است. روشهای بهکارگیری عقل و نیز تقویت آن و بهرهمندی از شناخت عقلی، بر اساس آنچه از آموزههای دینی قابل استفاده است، به شرح ذیل است:
الف ـ تفکر
یکی از راههایی که به طور جدی به آن توصیه شده است تا در مسیر دستیابی به شناخت و از جمله شناخت خویشتن، از آن بهره گرفته شود تفکر و تدبر است. خداوند بارها در قرآن از مشتقات واژه «فکر» و نیز واژههای مترادف آن مانند «تعقل» و «تدبر» استفاده کرده و بندگانش را برای دستیابی به شناخت بالاتر به تفکر، تعقل و تدبر توصیه کرده است.۱ روایات بیشماری نیز به لزوم بهکارگیری عقل و تفکر تذکر داده است. تعالیم اسلامی نه فقط به انسان تفکر را توصیه میکند، بلکه گاه موضوع تفکر را به او یادآوری، و او را در جهت خداشناسی و توحید یا معاد۲ و نیز در مسیر خودشناسی راهبری میکند. برای مثال، گاه آفرینش او را از چیزی غیر قابل ذکر یادآوری میکند، و گاه به مراحل تکوّن و نعماتی که خدا به آدمی ارزانی داشته اشاره میکند و از او میخواهد درباره خود بیندیشد:
1.. یونس: ۲۴: (كَذلِک نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یتَفَكَّرُونَ)؛ نحل: ۴۴: (لِتُبَینَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یتَفَكَّرُونَ)؛ رعد: ۳: (إنَّ فی ذلِک لِآیات لِقَوْم یتَفَكَّرُون).
2.. نساء:۸۲: (أ فَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَیرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فیهِ اخْتِلافاً كَثیراً) آیا در قرآن نمىاندیشند؟ هرگاه از سوى دیگرى جز خدا مىبود، در آن اختلافى بسیار مىیافتند؛ انعام: ۳۲: (وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلأ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَیرٌ لِلَّذینَ یتَّقُونَ أ فَلا تَعْقِلُونَ) و زندگى دنیا چیزى جز بازیچه و لهو نیست و پرهیزگاران را سراى آخرت بهتر است. آیا به عقل نمىیابید؟ ؛ غاشیه:۱۷: (أ فَلا ینْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَیفَ خُلِقَت) آیا به شتر نمىنگرند كه چگونه آفریده شده؟ و... .