133
رفتار اخلاقی انسان با خود

از این بیان شد، عقل ابزار دستیابی به شناخت است و برای بهره‌مندی از موهبت عقل، باید آن را به کار گرفت و تقویت کرد. چه بسیار افرادی هستند که از موهبت عقل خود بهره چندانی نمی‌برند و آن را به کار نمی‌گیرند؛ و نیز چه بسیار انسان‌هایی که راه استفاده از عقل و تقویت آن را نمی‌دانند. ازاین‌رو آشنایی با روش بهره‌مندی از عقل، در جهت حصول شناخت به مفهوم عام، و شناخت خود به مفهوم خاص، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

آموزه‌های دینی، راه تقویت و رشد عقل را باز گذاشته و برخی امور همچون علم را وسیله‌ یا منبعی برای تقویت عقل قرار داده است. روش‌های به‌کارگیری عقل و نیز تقویت آن و بهره‌مندی از شناخت عقلی، بر اساس آنچه از آموزه‌های دینی قابل استفاده است، به شرح ذیل است:

الف ـ تفکر

یکی از راه‌هایی که به طور جدی به آن توصیه شده است تا در مسیر دستیابی به شناخت و از جمله شناخت خویشتن، از آن بهره گرفته شود تفکر و تدبر است. خداوند بارها در قرآن از مشتقات واژه «فکر» و نیز واژه‌های مترادف آن مانند «تعقل» و «تدبر» استفاده کرده و بندگانش را برای دستیابی به شناخت بالاتر به تفکر، تعقل و تدبر توصیه کرده است.۱ روایات بی‌شماری نیز به لزوم به‌کارگیری عقل و تفکر تذکر داده است. تعالیم اسلامی نه فقط به انسان تفکر را توصیه می‌کند، بلکه گاه موضوع تفکر را به او یادآوری، و او را در جهت خداشناسی و توحید یا معاد۲ و نیز در مسیر خودشناسی راهبری می‌کند. برای مثال، گاه آفرینش او را از چیزی غیر قابل ذکر یادآوری می‌کند، و گاه به مراحل تکوّن و نعماتی که خدا به آدمی ارزانی داشته اشاره می‌کند و از او می‌خواهد درباره خود بیندیشد:

1.. یونس: ۲۴: (كَذلِک نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یتَفَكَّرُونَ)؛ نحل: ۴۴: (لِتُبَینَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یتَفَكَّرُونَ)؛ رعد: ۳: (إنَّ فی ذلِک لِآیات لِقَوْم یتَفَكَّرُون).

2.. نساء:۸۲: (أ فَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَیرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فیهِ اخْتِلافاً كَثیراً) آیا در قرآن نمى‏اندیشند؟ هرگاه از سوى دیگرى جز خدا مى‏بود، در آن اختلافى بسیار مى‏یافتند؛ انعام: ۳۲: (وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلأ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَیرٌ لِلَّذینَ یتَّقُونَ أ فَلا تَعْقِلُونَ) و زندگى دنیا چیزى جز بازیچه و لهو نیست و پرهیزگاران را سراى آخرت بهتر است. آیا به عقل نمى‏یابید؟ ؛ غاشیه:۱۷: (أ فَلا ینْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَیفَ خُلِقَت) آیا به شتر نمى‏نگرند كه چگونه آفریده شده؟ و... .


رفتار اخلاقی انسان با خود
132

آن بهره‌ای ندارند، ما از پرداختن به آن صرف نظر، و بحث درباره آن را به جای خود موکول می‌کنیم.۱

و ـ راه‌های شناخت خود

قرآن کریم، برای شناساندن انسان به خود دو اقدام اساسی کرده است: گاه با بیان ویژگی‌ها، حالات و وابستگی‌های انسان، کوشیده است آدمی را به خود بشناساند؛ و گاه با معرفی راه‌های شناخت خویش، چگونگی شناخت خود را به انسان تعلیم داده است. به بیان دیگر، قرآن گاه می‌شناساند و گاه راه‌های شناخت را معرفی می‌کند. شمار بسیاری از آیات قرآن کریم، ناظر به شناساندن از نوع اول، یعنی شناساندن انسان به خودِ اوست. آیاتی که انسان را معرفی می‌کند و ویژگی‌های او را نام می‌برد، دلبستگی‌های او را برمی‌شمارد، درباره ماهیت او و وجودش سخن می‌گوید و او را از پیروی بسیاری از تمایلاتش برحذر می‌دارد، همگی از این دسته آیات‌اند. اما درباره نوع دوم، باید گفت که ما می‌توانیم از متون دینی، افزون بر دستیابی به خودآگاهی، راه‌های دستیابی به خودآگاهی را نیز به دست آوریم و از آن‌ها استفاده کنیم. تفاوت این دو روشِ شناساندن بندگان به خودشان این است که روش اول، در واقع شناخت تعبدی است، اگرچه ممکن است برخی از آنچه قرآن کریم بیان فرموده، در علوم تجربی به اثبات رسیده باشد یا ثابت شود. اما در روش دوم، از قرآن فقط راه شناخت را به دست می‌آوریم، نه خودِ شناخت را. به این جهت به نظر می‌رسد گستره شناخت خویش، بر اساس روش دوم، وسیع‌تر و در مجامع علمی بیشتر کانون توجه قرار گیرد. از منظر متون دینی به‌ویژه قرآن کریم، راه‌های ممکن برای تحصیل شناخت خود به شرح ذیل است:

۱. راه‌های شناخت عقلی

عقول آدمیان یکسان نیست و خداوند بندگانش را به صورت یکسان از نعمت عقل برخوردار نکرده است و از آن‌ها به اندازه عقلشان سؤال می‌کند.۲ همان‌گونه که پیش

1.. ر. ک: دانش‌نامۀ عقاید اسلامی (معرفت شناسی): ج۲ ص۴۶۰.

2.. روایاتی چون حدیث شریف نبوی که میفرماید: انا معاشر الانبیاء امرنا ان نکلم الناس علی قدر عقولهم ( الامالی، طوسی: ص۴۸۱ ح۱۹)، دلالت می‌کند بر تفاوت میزان بهرهمندی انسانها از عقل؛ افزون بر آنکه از نظر تجربی نیز نامساوی بودن عقول انسانها به اثبات رسیده است.

  • نام منبع :
    رفتار اخلاقی انسان با خود
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 8103
صفحه از 327
پرینت  ارسال به