از این بیان شد، عقل ابزار دستیابی به شناخت است و برای بهره‌مندی از موهبت عقل، باید آن را به کار گرفت و تقویت کرد. چه بسیار افرادی هستند که از موهبت عقل خود بهره چندانی نمی‌برند و آن را به کار نمی‌گیرند؛ و نیز چه بسیار انسان‌هایی که راه استفاده از عقل و تقویت آن را نمی‌دانند. ازاین‌رو آشنایی با روش بهره‌مندی از عقل، در جهت حصول شناخت به مفهوم عام، و شناخت خود به مفهوم خاص، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

آموزه‌های دینی، راه تقویت و رشد عقل را باز گذاشته و برخی امور همچون علم را وسیله‌ یا منبعی برای تقویت عقل قرار داده است. روش‌های به‌کارگیری عقل و نیز تقویت آن و بهره‌مندی از شناخت عقلی، بر اساس آنچه از آموزه‌های دینی قابل استفاده است، به شرح ذیل است:

الف ـ تفکر

یکی از راه‌هایی که به طور جدی به آن توصیه شده است تا در مسیر دستیابی به شناخت و از جمله شناخت خویشتن، از آن بهره گرفته شود تفکر و تدبر است. خداوند بارها در قرآن از مشتقات واژه «فکر» و نیز واژه‌های مترادف آن مانند «تعقل» و «تدبر» استفاده کرده و بندگانش را برای دستیابی به شناخت بالاتر به تفکر، تعقل و تدبر توصیه کرده است.^۱ روایات بی‌شماری نیز به لزوم به‌کارگیری عقل و تفکر تذکر داده است. تعالیم اسلامی نه فقط به انسان تفکر را توصیه می‌کند، بلکه گاه موضوع تفکر را به او یادآوری، و او را در جهت خداشناسی و توحید یا معاد^۲ و نیز در مسیر خودشناسی راهبری می‌کند. برای مثال، گاه آفرینش او را از چیزی غیر قابل ذکر یادآوری می‌کند، و گاه به مراحل تکوّن و نعماتی که خدا به آدمی ارزانی داشته اشاره می‌کند و از او می‌خواهد درباره خود بیندیشد:

آن بهره‌ای ندارند، ما از پرداختن به آن صرف نظر، و بحث درباره آن را به جای خود موکول می‌کنیم.^۱

و ـ راه‌های شناخت خود

قرآن کریم، برای شناساندن انسان به خود دو اقدام اساسی کرده است: گاه با بیان ویژگی‌ها، حالات و وابستگی‌های انسان، کوشیده است آدمی را به خود بشناساند؛ و گاه با معرفی راه‌های شناخت خویش، چگونگی شناخت خود را به انسان تعلیم داده است. به بیان دیگر، قرآن گاه می‌شناساند و گاه راه‌های شناخت را معرفی می‌کند. شمار بسیاری از آیات قرآن کریم، ناظر به شناساندن از نوع اول، یعنی شناساندن انسان به خودِ اوست. آیاتی که انسان را معرفی می‌کند و ویژگی‌های او را نام می‌برد، دلبستگی‌های او را برمی‌شمارد، درباره ماهیت او و وجودش سخن می‌گوید و او را از پیروی بسیاری از تمایلاتش برحذر می‌دارد، همگی از این دسته آیات‌اند. اما درباره نوع دوم، باید گفت که ما می‌توانیم از متون دینی، افزون بر دستیابی به خودآگاهی، راه‌های دستیابی به خودآگاهی را نیز به دست آوریم و از آن‌ها استفاده کنیم. تفاوت این دو روشِ شناساندن بندگان به خودشان این است که روش اول، در واقع شناخت تعبدی است، اگرچه ممکن است برخی از آنچه قرآن کریم بیان فرموده، در علوم تجربی به اثبات رسیده باشد یا ثابت شود. اما در روش دوم، از قرآن فقط راه شناخت را به دست می‌آوریم، نه خودِ شناخت را. به این جهت به نظر می‌رسد گستره شناخت خویش، بر اساس روش دوم، وسیع‌تر و در مجامع علمی بیشتر کانون توجه قرار گیرد. از منظر متون دینی به‌ویژه قرآن کریم، راه‌های ممکن برای تحصیل شناخت خود به شرح ذیل است:

۱. راه‌های شناخت عقلی

عقول آدمیان یکسان نیست و خداوند بندگانش را به صورت یکسان از نعمت عقل برخوردار نکرده است و از آن‌ها به اندازه عقلشان سؤال می‌کند.^۲ همان‌گونه که پیش