د ـ ویژگی‌های معرفت فطری

استاد مطهری، خودآگاهی فطری را واقعی و غیراکتسابی می‌داند و معتقد است آیه شریفه (ثُمَّ أنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ) به همین نکته اشاره کرده، و موجود ناخودآگاه با انشاء خلق دوم توسط خداوند، خودآگاه شده است.^۱

اینکه آدمی آن را فراموش می‌کند و باید این شناخت را به او یادآوری کرد، شاهدی برای آموختنی نبودن این معرفت به‌شمار می‌آید. بنابراین غفلت و فراموشی، آفت خودآگاهی فطری، و تذکر و تنبّهْ راه رفع آن است. علامه جعفری فراموشکاری انسان را بلای فراگیر بشر، و «تذکر» را عامل جلوگیری از غفلت از معارف فطری می‌داند. وی می‌گوید: «به‌جرئت می‌توان گفت بشر بیش از آنکه قربانی جهالتش باشد، قربانی فراموشکاری خویش است که از اهمیت ندادن به حقایق ناشی می‌گردد».^۲ وی در ادامه، غفلت و نیز تذکر را که در آیاتی از قرآن به آن تصریح شده، نشانه فطری بودن حقایق سازنده انسانی، و تذکر را عامل رهایی از غفلت و فراموشی می‌داند.^۳

نگارنده بر این باور است برخی آیات که متضمن پرسش از بشر است، درواقع هشدار و تذکر به انسان است تا او را به معارف فطری خویش توجه دهد و او را وادار کند به ندای درونی‌اش درباره شناخت خود و شناخت خدا گوش کند. آیاتی چون: (أ وَ لَمْ یتَفَکرُوا فِی أنْفُسِهِمْ)^۴ و (أ وَ لَمْ ینْظُرُوا فِی مَلَکوتِ السَّماواتِ وَ الْأرْضِ وَ ما خَلَقَ اللهُ مِنْ شَی‏ءٍ وَ أنْ عَسی‏ أنْ یکونَ قَدِ اقْتَرَبَ أجَلُهُمْ فَبِأی حَدِیثٍ بَعْدَهُ یؤْمِنُونَ)^۵ از این آیات‌اند.

اطلاق آیه فوق، در عبارت «و ما خلق الله من شیء» شامل خودِ فرد نیز می‌شود؛ ازاین‌رو خدا براساس این آیه از انسان می‌خواهد به خود نیز بیندیشد و در خود‌آگاهی

فطری بودن این معرفت می‌گوید:

و اما داستان تکامل نوع انسانی در علم و تمدن در جای خود صحیح است؛ ولیکن نباید مسئله اشهاد را به آن قیاس کرد. تکامل انسان در علوم نظری و اکتسابی است که نتایج و فروعی است که تدریجاً برای انسان حاصل می‏شود، به‌خلاف اشهاد و خودبینی انسان، و اینکه من محتاج به مربی هستم که تربیتم کند؛ زیرا این معنا از مواد علم است، و قبل از نتایج برای انسان حاصل می‏شود، و از علوم فطری و اولین نقشی است که در نفس منتقش می‏گردد، و بعد از این انتقاش است که نتایج و فروع متفرع بر آن می‏شود و چنین علمی معقول نیست که بعد از علوم دیگر برای انسان حاصل شود.^۱

این معنا را از کلام نورانی پیامبر خدا صلی الله علیه و اله نیز می‌توان استفاده کرد، آنگاه که در تفسیر یکی از آیات قرآن می‌فرماید: «کل مولود یولد علی الفطرة ـ یعنی علی المعرفة فذلک قوله: وَ لَئِنْ سَألْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأرْضَ لَیقُولُنَّ اللهَ».^۲

از کلام امام باقر علیه السلام نیز درباره آیه شریفه (حُنَفاءَ لِلَّهِ غَیرَ مُشْرِکینَ بِهِ)^۳ نیز همین معنا قابل برداشت است: «و هی الفطرة التی فطر الله الناس علیها، لا تبدیل لخلق الله و قال: فطرهم الله علی المعرفة».^۴ آیت‌الله مکارم شیرازی نیز این آیه را به معرفت فطری مرتبط می‌داند و می‌گوید:

الآیات المذکورة أعلاه، تشیر إلی «التوحید الفطری» و وجود الإیمان فی أعماق روح الإنسان....^۵

البته این نوع تبیین از آیه، منحصر به مفسران یادشده نیست و بسیاری دیگر از مفسران، همین دیدگاه را دارند.^۶