از نزدیک و به حس خود درک نموده و در موقع به شهادت به آنچه که دیده شهادت دهد؛ و اشهاد کسی بر خود آن کس، نشان دادن حقیقت اوست به خودِ او، تا پس از درک حقیقت خود و تحمل آن در موقعی که از او سؤال می‏شود، شهادت دهد.^۱

از این آیات و نیز برخی روایات چنین برمی‌آید که راز اعتراف بنی‌آدم به خالقیت خداوند، آن‌گونه که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله ـ طبق نقل شیخ صدوق ـ فرموده، «خودآگاهیِ» او بوده است؛ خودآگاهی‌ای که عبارت «و اشهدهم علی انفسهم» دلیل آن است؛ زیرا اگر حقیقت خودشناسی اتفاق افتد و آدمی آن‌گونه که هست، خود را بشناسد و بیابد، تردیدی برای او باقی نمی‌ماند که وجودش وجود ربطی است، نه مستقل. او خواهد دانست که صفر اگر بخواهد عدد شود و هستی یابد، نیازمند عددی است که با او بیاید، و گرنه هرگز مفهوم عدد نخواهد داشت. پس او خواهد فهمید صِفری است که فقط با خدا دارای مفهوم می‌شود و بی او، هیچ است. آنگاه اعتراف خواهد کرد که هرچه هست خداست، و او چیزی جز وجود وابسته نیست. او به خدای یکتا وابسته است و وجودش را از او گرفته و به صورت مستمر، از او فیض وجود می‌گیرد. از این آیه شریفه و از معرفت فطری به خود، معنای حدیث شریف «من عرف نفسه فقد عرف ربه» روشن‌تر می‌شود. به نظر می‌رسد در آیه شریفه، معرفت حقیقی به دو چیز اختصاص یافته است: یکی به نفس خود (به دلالت «و اشهدهم علی انفسهم»)؛ و دیگری به خدا (به دلالت «الست بربکم قالوا بلی»). البته معرفت نخست، مقدمه معرفت دوم است و برای نیل به معرفت حقیقی که هدف به شمار می‌آید، یگانه راه و شاید کوتاه‌ترین راه، معرفت نفس و خودآگاهی است. بنابراین شناخت شهودی، یکی از معتبرترین شناخت‌ها به‌شمار می‌آید و سریع‌تر از هر نوع شناخت دیگر، صاحب خود را به هدف آفرینش، یعنی عبودیت و بندگی می‌رساند.

از «خودآگاهی شهودی» به «خودآگاهی فطری» نیز تعبیر می‌شود. این تعبیر بدان جهت است که خودآگاهی شهودی، نهاده شده در فطرت انسان و برخاسته از آن است.

علامه طباطبایی در بحث معرفت شهودی، آن را معرفت فطری می‌داند و درباره

می‌رود. بنابراین چنین فردی اگر در صدد احیای قلب و درمان بیماری قلبی خود برنیاید، هر روز با سرعتی بیشتر، از حق و حقیقت که در زبان قرآن «صراط مستقیم» خوانده می‌شود، دورتر خواهد شد و سرانجام، دچار هلاکت ابدی خواهد شد، تا جایی که حقیقت را ادراک نمی‌کند و باطل را حقیقت می‌پندارد و آن را به جای معارف درست قلمداد می‌کند.

ب ـ انواع شناخت شهودی

از آیات و روایات برمی‌آید که برای معرفت شهودی، انواعی می‌توان لحاظ کرد. انواع این شناخت، به طور خلاصه، به شرح ذیل است:

ج ـ خودآگاهی فطری

یکی از مصادیق مهم شناخت خویش، «خودآگاهی شهودی» یا «فطری» است. بر اساس آیات قرآن کریم، اولین شناختی که فرزندان آدم علیه السلام به آن وارسته شدند، «خودآگاهی شهودی» بود. آنان از مسیر این خودآگاهی به «خداآگاهی» دست یافتند و ربوبیت و توحید پروردگار را ادراک کردند: (وَ إِذْ أخَذَ رَبُّک مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیتَهُمْ وَ أشْهَدَهُمْ عَلی‏ أنْفُسِهِمْ أ لَسْتُ بِرَبِّکمْ قالُوا بَلی).^۱

در این آیه شریفه، خداوند بیان می‌کند که سرشت آدمی را بر شناخت نفس خود و سپس بر شناخت مقام ربوبی پروردگار و توحید قرار داده است. زراره می‌گوید:

از امام باقر درباره آیه (وَ إِذْ أخَذَ رَبُّک مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیتَهُمْ...) پرسیدم. فرمود: ـ أخرج ـ من ظهر آدم ذریته إلی یوم القیامة، فخرجوا کالذر، فعرفهم و أراهم صنعة، و لولا ذلک لم یعرف أحد ربه.^۲

علامه طباطبایی درباره تعبیر «اشهدهم علی انفسهم» می‌نویسد:

جملة (وَ أشْهَدَهُمْ عَلی‏ أنْفُسِهِمْ أ لَسْتُ بِرَبِّکمْ) از یک فعلِ دیگر خداوند، بعد از جدا ساختن ابناء بشر از پدران خبر می‏دهد، و آن فعل خدا این است که هر فردی را گواه خودش گرفت؛ و اشهاد بر هر چیز، حاضر کردن گواه است در نزد آن، و نشان دادن حقیقت آن است تا گواه، حقیقت آن چیز را