او، و همه تعلقات و وابستگی‌هایش را که در مسیر سعادت او رهزن است بیان داشته، هشدارهای لازم را به او داده است. اما همان‌گونه که در ابتدای این فصل بیان کردیم، رویکرد ما به قرآن در این فصل، از منظر کسی است که در پی کشف راه‌های شناخت خویش است؛ نه کسی که در جستجوی شناخت خویش است. بنابراین در اینجا نیز ما جویای آیات و روایاتی هستیم که راه و منبع شناخت را معرفی کرده باشد، نه آیاتی که شناخت‌آفرین باشد. به نظر می‌رسد قرآن کریم، خود را منبع بسیار مطمئن هدایت در همه امور و نایل شدن به حق و حقیقت معرفی می‌کند. در این زمینه، آیات بسیاری وجود دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

در برخی آیات، قرآن، کتاب هدایت بشر معرفی شده است؛ هدایتی مطلق که هیچ قیدی ندارد. چنین کتابی، انسان را در همه نیازمندی‌هایش راهنمایی می‌کند و به سوی نور^۱ و صواب رهنمون می‌سازد و از تاریکی جهل رهایی می‌بخشد. انسان‌شناسی، شناخت نفس و خودآگاهی نیز از این امر استثنا نشده و هر کس بخواهد خود را بشناسد، می‌تواند به آنچه قرآن کریم در این امور بیان داشته، رجوع و به آن اعتماد کند:^۲

(شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدی لِلنَّاسِ وَ بَیناتٍ مِنَ الْهُدی‏ وَ الْفُرْقانِ).^۳

قرآن در آیه دیگری تصریح می‌کند که قرآن هیچ امری را فروگذار نکرده و همه آنچه را بشر باید بداند، بیان فرموده است و منبعی پایان‌نیافتنی برای انسان در یافتن همه مجهولاتش است:

(وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیبِ لا یعْلَمُها إِلأ هُوَ وَ یعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلأ یعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فِی ظُلُماتِ الْأرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلأ فِی کتابٍ مُبِینٍ).^۴

خداوند، قرآن کریم را «حق» می‌داند و آن را با تعابیر گوناگون، «حق» معرفی می‌کند و دربردارنده حق مطلق می‌داند؛ پس هر کس اگر بخواهد، خواهد توانست خویشتن را آن‌گونه که حق است، از قرآن بیابد و بشناسد:

حدیث پیامبر صلی الله علیه و اله با استناد به آیه شریفه قرآن کریم، اتصال آن به وحی به اثبات می‌رسد. قرآن می‌فرماید: (وَ ما ینْطِقُ عَنِ الْهَوی‏ * إِنْ هُوَ إِلأ وَحْی یوحی).^۱

درباره احادیث اهل‌بیت پیامبر صلی الله علیه و اله باید گفت که آن‌ها تالی‌تلو پیامبرند و حجیت کلام آنان نیز در جای خود با ادله عقلی و نقلی، به‌ویژه ادلّه قرآنی به اثبات رسیده است. به‌هرحال چون منشأ روایات از قرآن و بازگشت آن نیز به قرآن کریم است، وحی به مفهوم عام می‌تواند منبع معرفت نقلی و از جمله خودشناسی به‌شمار آید.

۲. پیروان ادیان آسمانی، گاه به مفهوم سخنان پیشوایان دینی اعتقادی به‌مراتب قوی‌تر از اعتقاداتِ برخاسته از حس و تجربه می‌ورزند و برای آنان، بیشتر از شناخت حسی و تجربی، دارای اعتبار خواهد بود.

۳. اعتقاد و باور به همه آموزه‌های دینی، فقط از نوع شناخت تعبدی نیست؛ زیرا بیشترِ آموزه‌های دینی از طریق یکی دیگر از انواع شناخت نیز شناسایی می‌شوند. به عبارت دیگر، اعتقادات دینی را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: یک دسته، اعتقاداتی که صرفاً با تعبد پذیرفتنی است؛ دسته دوم، اعتقاداتی که افزون بر تعبد، از یکی دیگر از طرق شناخت نیز شناسایی شده و به اثبات رسیده است.

اما در موضوع خودشناسی، همه آیاتی که درباره حقیقت انسان، ویژگی‌ها، تعلقات و هدف غایی وجود او در زمین است؛ و نیز بسیاری دیگر از آیات مربوط به این موضوع، برای این است که آدمی بتواند خود را بهتر بشناسد. بی‌شک کسی که موجودی را آفریده است، از دیگران به ابعاد وجودی مخلوقش و آنچه ویژگی‌ها، صفات و حالات آن مخلوق قلمداد می‌شود، آشناتر است. پس هیچ منبعی دقیق‌تر و جامع‌تر از کتابی نخواهد بود که خالق اثر درباره آن اثر برجای می‌گذارد؛ به‌ویژه اگر آن خالق، خداوند متعال باشد. ازاین‌رو انسان برای شناخت خود نمی‌تواند قرآن را که دانا به او و خیر و صلاح اوست نادیده انگارد و منبع وحی را به فراموشی بسپارد. اگر چنین کند، در ناتوانی او از شناخت نفسِ خویش، تردیدی نخواهد بود. قرآن در حوزه شناخت، و از جمله شناخت انسان، و به تبع آن شناخت خود، به صورت جدی وارد شده و چون کتاب راهنمای بشر است، آنچه را درباره هدایت و سعادت بشر لازم بوده، به‌تفصیل بیان کرده است. قرآن همه اطلاعات مربوط به شخصیت انسان، نفس آدمی و نیز قوّت‌ها و ضعف‌های