در اینجا در پی تبیین آن هستیم، بیان انواع شناخت از منظر متون دینی و استخراج دیدگاه دین دراین‌خصوص است. به عبارت دیگر، با رویکرد درون‌دینی می‌خواهیم شناخت را تقسیم و راه‌های کسب معرفت و شناخت را استخراج کنیم. با این رویکرد، انواع شناخت و راه‌هایی که برای کسب آن بیان می‌شود، از یک منظر تماماً نقلی یا توصیه‌شده و به رسمیت شناخته‌شده در نقل است.

۱. شناخت عقلی

گفتیم که عقل، یکی از ابزارهای مهم کسب معرفت است و آیات و روایات فراوانی به کارکرد عقل در کسب شناخت تصریح کرده است. به شناختی که دستمایه اصلی آن عقل است، شناخت عقلی می‌گویند. این بدان معنا نیست که در شناخت عقلی، حواس هیچ نقشی بر عهده ندارند، بلکه به ‌این معناست که نقش عقل در معرفت عقلی، بسیار پررنگ و محوری است. در شناخت عقلی، نقش اصلی را در تحصیل شناخت، عقل بر عهده دارد و از مفاهیم انتزاعی (معقولات ثانیه) کمک می‌گیرد.^۱ کار عقل، تجزیه و تحلیل داده‌هایی است که از راه گوش و چشم و حواس دیگر بر او وارد می‌شود؛ سپس انتاج و نوآوری می‌کند و افزون بر معارفی که به صورت خام از داده‌های حواس قابل استفاده است، معارف دیگری نیز به صاحبش عطا می‌کند.

با اینکه بسیاری از حکیمان و اندیشمندان، عقل را به عقل نظری و عقل عملی تقسیم می‌‌کنند، بنابر دیدگاه مشهور، هر دو قسم عقل، قوای ادراکی انسان است و فهم و درک به وسیله آن صورت می‌‌گیرد؛^۲ گرچه تفاوت‌هایی هم میان این دو قسم وجود دارد و برخی اندیشمندان بزرگ همچون ابن‌سینا و ملا‌هادی سبزواری،^۳ پدیده «شناخت»^۴ به مفهوم عام کلمه و «شناخت نفس»^۵ را به طور خاص، از مهم‌ترین

آنچه که آدمی می‌تواند به عنوان محصول «حیات معقول» و ارمغان وجود خویش به بارگاه خداوندی ببرد، فقط و فقط «قلب سلیم» است که باید در این دنیا برای به دست آوردن و ساختن آن، حداکثرِ کوشش انجام گیرد. این قلب سلیم است که می‌تواند جهان و انسان و ارزش‌های آن‌دو را بشناسد و بس.^۱

نتیجه آنکه بر اساس متون قرآنی و روایی، قلب ابزاری کارآمد و مهم برای کسب شناخت و معرفت است و حالات گوناگونی چون بیماری، کدورت، قساوت یا حتی مرگ و نابودی برای آن تصور شده است. این حالات برشمرده‌شده موجب ضعف و ناتوانی انسان در کسب معرفت‌های قلبی که از مهم‌ترین و معتبرترین ادراکات انسان به‌شمار می‌رود، خواهد شد.

۴. وحی

یکی دیگر از ابزارهای شناخت، وحی است. مقصود از وحی، مجموعه آیات خداوند است که بر پیامبر نازل، و توسط او بر امتش خوانده و شرح می‌شود. بی‌تردید منبع اصلی معارف دینی و شناخت به‌دست‌آمده از ناحیه آن معارف، وحی است. این اثر نیز در پی کسب شناخت از طریق منبع وحی و به تبع آن، روایات معصومان علیهم السّلام است. در ادامه، مطالب بیشتری درباره شناخت وحیانی به مثابه یکی از انواع شناخت، بیان خواهیم کرد.

ﻫ ـ انواع شناخت خود

دانشمندان، شناخت و معرفت را به حیثیات گوناگون تقسیم می‌کنند که یکی از آن‌ها تقسیم شناخت به دو نوع «حصولی» و «حضوری» است. از شاخص‌ترین طرق کسب معرفت و شناخت، ادلّه، براهین و آثار است که اصطلاحاً به این نوع شناخت «علم حصولی» گفته می‌شود. کسب علم و معرفت از راه حضور معلوم نزد عالم و شهود آن توسط عالم، نوع دیگر تحصیل شناخت است که به آن «علم حضوری» اطلاق می‌شود. دانشمندان، معرفت را به اقسامی چون حسی، عقلی، نقلی و شهودی تقسیم می‌کنند و راه دستیابی به معرفت را از این چهار راه ممکن می‌دانند. اما آنچه