خداوند خیر بنده‌ای را بخواهد، دو چشم قلبش را می‌گشاید و او را به امور مربوط به آخرتش که از نظر او پنهان است، بینا می‌کند؛ و اگر جز خیر برایش بخواهد، قلب او را از ادراک این معانی عاجز خواهد کرد.^۱

امام صادق علیه السلام دراین‌باره به سلیمان‌بن‌خالد می‌گوید:

ای سلیمان، همانا تو از قلب و قوای شنوایی برخورداری؛ و خدا اگر هدایت بنده‌اش را بخواهد، گوش‌های قلبش را می‌گشاید؛ و اگر جز آن برایش بخواهد، بر گوش‌های قلبش مُهر خواهد زد و هرگز اصلاح نخواهد شد؛ و این همان کلام خداست که می‌فرماید: یا بر قلب‌هایی که قفل‌ها نهاده شده^۲.^۳

بنابراین، قلب یکی از ابزارهای مهم ادراکی و شناختی انسان است و بخش وسیعی از شناخت انسان،^۴ به آن ارتباط خواهد داشت. البته اگر مفهوم قلب را جان و نفس آدمی بدانیم و عقل را نیز از متعلقات قلب به‌شمار آوریم، در آن صورت، همه ادراکات و معلومات برای آن حاصل می‌شود.^۵

اما همان‌گونه که بیان شد، این ابزار از مهم‌ترین ابزارهای شناخت دانسته شده است. یکی از نشانه‌های اعتبار بالای ادراکات قلبی این است که به شناخت قلبی، علم نمی‌گویند بلکه به آن بینایی و بصیرت گفته می‌شود. از سوی دیگر، به جهل قلبی، نادانی نمی‌گویند بلکه به آن نابینایی و ناشنوایی گفته می‌شود. پس همان‌گونه که ادراکات گوش و چشم برای انسان اعتبار بسیاری دارد و یقینی است، ادراکات قلبی نیز از این ویژگی برخوردار است.

از نشانه‌های دیگرِ اهمیت قلب بصیر و ادراکات آن، این است که بالاترین بلایی که خداوند، بنده گنهکار خود را به آن مبتلا می‌کند، قساوت قلب است؛ چرا که با

کرده است.^۱ بنابراین می‌توان ادعا کرد که تقریباً همه صاحب‌نظران مسلمان با الهام از قرآن کریم بر این باورند که قلب نیز یکی از مهم‌ترین ابزارهای شناخت آدمی بوده و بر اساس برخی متون دیگر، شناخت قلبی عمیق‌ترین شناخت دانسته شده است. البته تعابیر تمثیلی برای شناخت قلبی در متون دینی به کار رفته و برای قلب نیز ادوات کمکی مانند چشم و گوش فرض شده است^۲ و به نقش ابزاری قلب برای فهم و درک به کمک گوش و چشم قلبی تصریح شده است. پیامبر خدا صلی الله علیه و اله در بیانی صریح و روشن دراین‌باره می‌فرماید:

هیچ بنده‌ای نیست مگر آنکه در صورتش دو چشم است که امور مربوط به دنیایش را می‌بیند و دو چشمی است که با آن امور مربوط به آخرتش را مشاهده می‌کند؛ اگر خداوند خیر بنده‌ای را بخواهد، دو چشم قلبش را می‌گشاید و او را به وعده‌های غیبی و آنچه غایب است بینا می‌سازد؛ پس او با غیب، به غیب ایمان می‌آورد.^۳

البته مقصود آن حضرت از این بیان، چشم و گوش ظاهری نیست، بلکه قوای ادراکی است؛ یعنی همان‌گونه که چشم و گوش، قوای ادراکی سرِ انسان است، قلب او نیز از قوای ادراکی برخوردار است. لذا امام علی علیه السلام منشأ و منبع حکمت را قلب می‌داند و می‌فرماید: حکمت، درختی است که در قلب می‌روید و میوه‌اش در زبان جاری می‌شود.^۴

امام زین‌العابدین علیه السلام درباره قلب و نقش ابزاری آن و نیز ادوات قلب برای شناخت می‌فرماید:

همانا برای بنده دو چشم است که امور مربوط به دین و دنیایش را می‌بیند؛ و دو چشمی است که با آن امور مربوط به آخرتش را می‌بیند؛ پس اگر