خداوند خیر بندهای را بخواهد، دو چشم قلبش را میگشاید و او را به امور مربوط به آخرتش که از نظر او پنهان است، بینا میکند؛ و اگر جز خیر برایش بخواهد، قلب او را از ادراک این معانی عاجز خواهد کرد.۱
امام صادق علیه السلام دراینباره به سلیمانبنخالد میگوید:
ای سلیمان، همانا تو از قلب و قوای شنوایی برخورداری؛ و خدا اگر هدایت بندهاش را بخواهد، گوشهای قلبش را میگشاید؛ و اگر جز آن برایش بخواهد، بر گوشهای قلبش مُهر خواهد زد و هرگز اصلاح نخواهد شد؛ و این همان کلام خداست که میفرماید: یا بر قلبهایی که قفلها نهاده شده۲.۳
بنابراین، قلب یکی از ابزارهای مهم ادراکی و شناختی انسان است و بخش وسیعی از شناخت انسان،۴ به آن ارتباط خواهد داشت. البته اگر مفهوم قلب را جان و نفس آدمی بدانیم و عقل را نیز از متعلقات قلب بهشمار آوریم، در آن صورت، همه ادراکات و معلومات برای آن حاصل میشود.۵
اما همانگونه که بیان شد، این ابزار از مهمترین ابزارهای شناخت دانسته شده است. یکی از نشانههای اعتبار بالای ادراکات قلبی این است که به شناخت قلبی، علم نمیگویند بلکه به آن بینایی و بصیرت گفته میشود. از سوی دیگر، به جهل قلبی، نادانی نمیگویند بلکه به آن نابینایی و ناشنوایی گفته میشود. پس همانگونه که ادراکات گوش و چشم برای انسان اعتبار بسیاری دارد و یقینی است، ادراکات قلبی نیز از این ویژگی برخوردار است.
از نشانههای دیگرِ اهمیت قلب بصیر و ادراکات آن، این است که بالاترین بلایی که خداوند، بنده گنهکار خود را به آن مبتلا میکند، قساوت قلب است؛ چرا که با
1.. الخصال: ص۲۴۰ ح۹۰؛ دانشنامۀ عقاید اسلامی ج۲ص۴۳۴ح۱۷۱۵. «ألا إن للعبد أربع أعین: عینان یبصر بهما أمر دینه و دنیاه، و عینان یبصر بهما أمر آخرته، فإذا أراد الله بعبد خیرا فتح له العینین اللتین فی قلبه، فأبصر بهما الغیب فی أمر آخرته، و إذا أراد به غیر ذلک ترک القلب بما فیه».
2.. محمد: ۲۴.
3.. المحاسن: ج۱ ص۳۱۸ ح۶۳۳؛ دانشنامۀ عقاید اسلامی: ج۲ص۴۳۶ح۱۷۱۹. «یا سلیمان، إن لک قلبا و مسامع، و إن الله إذا أراد أن یهدی عبدا فتح مسامع قلبه، و إذا أراد به غیر ذلک ختم مسامع قلبه فلا یصلح أبدا، و هو قول الله تعالى: أم على قلوب أقفالها».
4.. ر. ک: دانشنامۀ امام علی علیه السلام قلب و معرفت قلبی: ج۱ ص۶۶ ـ ۷۶.
5.. ر. ک: اخلاق در قرآن ج۱ ص۲۴۷ ـ ۲۶۵.