105
رفتار اخلاقی انسان با خود

با عقول، شناخت خدا محکم و پایدار می‌شود.۱

مؤمن، به خدا ایمان نمی‌آورد مگر آنکه تعقل کند.۲

دین و ادب، نتیجه عقل است.۳

اهمیت عقل به مثابه ابزار کسب شناخت، به اندازه‌ای است که درباره آن، دو حدیث ذیل از معصوم علیه السلام صادر شده است:

امام علی علیه السلام: لا عدم اعدم من عدم العقل؛۴ نیستی بالاتر از نبود عقل نیست.

امام باقر علیه السلام: لا مصیبة کعدم العقل؛۵ مصیبتی بالاتر از نبودِ عقل نیست.

ازآنجاکه میان خداشناسی و خودشناسی، پیوندی ناگسستنی برقرار است و شناخت یکی (نفس) منجر به شناخت دیگری (خدا) می‌شود؛ و اگر میان ادب و نیز جانبداری از حق، با خودشناسی رابطه‌ای ناگسستنی برقرار است، پس «شناخت نفس» نیز بدون عقل میسّر نخواهد بود، همان‌گونه که ابزار هر شناخت عقل است و بدون آن، شناخت حاصل نخواهد شد.

۳. قلب

اندیشمندان بزرگ مسلمان، به تبیین مفهوم «قلب» در قرآن پرداخته‌اند. غزالی در احیاء العلوم و برخی دیگر از دانشمندان مسلمان از جمله علامه طباطبایی،۶ استاد مطهری۷ و استاد مصباح یزدی۸ به تبیین معنای قلب در قرآن همت گمارده‌اند. علی‌رغم برخی اختلاف نظرها در دیدگاه‌های این اندیشمندان، در اینکه قلب یکی از ابزارهای۹ انسان برای فهم و درک و نیز حصول شناخت است، اتفاق نظر وجود دارد و آیاتی از قرآن کریم نیز به نقش ابزاری قلب در دستیابی به شناخت تصریح

1.. تحف العقول: ص۶۲.

2.. کنز الفوائد: ج۱ ص۵۶.

3.. جامع الاحادیث: ص۱۳۶.

4.. الامالی، طوسی: ص۱۴۶ ح۲۴۰.

5.. تحف العقول: ص۲۸۶.

6.. ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن: ج۲ ص۲۲۳.

7.. آشنائی با قرآن: ج۱.

8.. ر. ک: اخلاق در قرآن: ج۱ ص۲۴۴.

9.. آشنایی با قرآن: ج۱؛ «الحكمة شجرة تنبت فی القلب و تثمر على اللسان».


رفتار اخلاقی انسان با خود
104

ابزار دستیابی به علم و معرفت است و هم خود، هم محیط خود و شرایط اجتماعی و علت‌العلل، و هر آنچه را متعلَّق شناخت است، می‌شناساند. پس کسی که شناخت بیشتر و بهتری از این امور به‌دست آوَرَد، در تعامل با آن‌ها رفتار مناسب‌تر، معقول‌تر و صحیح‌تری برمی‌گزیند و در امور دینی و اخروی، اخلاقی و معنوی و نیز در زمینه‌های مادی و دنیوی پیشتاز خواهد بود. ازاین‌رو، اندیشمندان مسلمان، برای عقل هم به کارکرد نظری، و هم کارکرد عملی، و هم کارکرد ابزاری قائل‌اند و احادیث معصومان علیهم السّلام به‌ویژه امام علی علیه السلام گواه این ادعاست.۱

بنابراین «عقل» یکی از ابزارهای بسیار مهم و شاید مهم‌ترین ابزار کسب معرفت و شناخت، و از جمله شناخت خود به‌شمار می‌آید. بسیاری از آیات قرآن کریم، با بیان‌های گوناگون انسان‌ها را به بهره‌گیری از عقل توصیه کرده است:

(کذلِک یبَینُ اللهُ لَکمُ الْآیاتِ لَعَلَّکمْ تَعْقِلُونَ)۲

خداوند این‌گونه نشانه‌هایش را برای شما بیان می‌کند تا شاید بیندیشید.

(أ فَلَمْ یسِیرُوا فِی الْأرْضِ فَتَکونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یعْقِلُونَ بِها أوْ آذانٌ یسْمَعُونَ بِها)۳

آیا [این کافران] در روی زمین به سیر و تماشا نرفتند تا دل‌هاشان بینش و هوش یابد و گوششان به حقیقت شنوا شود؟

امام علی علیه السلام ضمن بیان رابطه عقل و علم (العقل مَرکب العلم)۴ به نقش عقل در خودشناسی به طور خاص اشاره فرموده است: «برترین عقل، خودشناسی است».۵ ایشان در سخن دیگر فرموده است: «برترین عقل، شناخت حق با حق است».۶ در برخی احادیث دیگر از ایشان، عقل ابزار شناخت خدا و اعتقادات دینی دانسته شده است:

1.. ر. ک: همان: ص۱۹ ـ ۲۶.

2.. بقره: ۲۴۲: ر. ک: نور: ۶۱.

3.. حج:۴۶.

4.. غرر الحکم: ح۸۱۶.

5.. همان: ح ۳۲۲۰.

6.. مطالب السؤول، نسخه خطی کتابخانه آیت‌الله نجفی مرعشی، قم ص۵۰.

  • نام منبع :
    رفتار اخلاقی انسان با خود
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 7224
صفحه از 327
پرینت  ارسال به