ایشان همچنین می‌فرماید:

انّ محل الایمان الجنان و سبیله الأذُنان.^۱

دل، محل ایمان و راه [ورود] آن، دو گوش است.

و درباره نقش چشم می‌گوید:

العیون طلائع القلوب.^۲

چشم‌ها پیش‌قراولان دل‌هایند.

با دقت و تأمل در متونی که حواس را ابزار شناخت معرفتی کرده، نتایج ذیل به دست می‌آید:

۱. در بیشترِ متون قرآنی و روایی، از میان حواس پنج‌گانه فقط نام گوش و چشم برده می‌شود؛ زیرا نقش این دو حس، از سه حس دیگر بسیار مهم‌تر و اساسی‌تر است. به عبارت دیگر سه حس لامسه، بویایی و چشایی در مقابل دو حس شنوایی و بینایی چندان مهم تلقی نمی‌شود و اثر معرفتی اندکی دارد.^۳

۲. از میان دو حس شنوایی و بینایی، حس شنوایی مهم‌تر، و در مسیر کسب علم و معرفت کارآمدتر است. ازاین‌رو در قرآن و برخی روایات، با مقدم کردن نام «سمع» بر «بصر» که گاه از آن به «ابصار» ـ با صیغه جمع ـ در برابر «سمع»، با صیغه مفرد ـ تقدم شنوایی بر بینایی و اهمیت بیشتر آن را آشکار کرده است؛ اهمیتی که امروزه نیز اثبات شده است؛ زیرا اولاً بیشترِ علوم از طریق شنیدن به انسان منتقل می‌شود و چشم دراین‌خصوص از مرتبه پایین‌تری برخوردار است؛ ثانیاً ناشنوایی، ناتوانی در گفتار را نیز در پی خواهد داشت و برقراری ارتباط انسان با دیگران و نیز کسب دانش و معرفت را به‌کلی مختل می‌سازد؛ درحالی‌که نداشتن بینایی تا این اندازه اثرگذار یا مختل‌کننده نیست.

۲. عقل

«عقل» در اصطلاح حکما و فلاسفه، به معنای قوای نفس انسان برای ادراک کلیات و استنباط مسائل نظری از مقدمات بدیهی و معلوم است.^۴ همچنین عقل،

می‌آموزد؛^۱ اما در دنیا، فرایند یادگیری و مراحل. آن را باید بشر پی بگیرد و بدون آن، یادگیری برای کسی تحقق نمی‌یابد؛ همانند رزق و روزی که به‌دست خداست، اما انسان باید برای تحصیل آن تلاش کند و به صرف طلب روزی از خدا، روزی اعطا نمی‌شود. تحصیل علم و معرفت نیز نیازمند ابزارهایی است که خداوند به انسان عطا کرده‌ و قرآن کریم آن ابزارها را معرفی کرده است. این ابزارها به شرح ذیل است:

۱. حس

حواس انسان، یکی از ابزارهای شناختی خود است؛ اما از میان این حواس پنج‌گانه، نقش گوش و چشم در کسب علم و معرفت بسیار مهم‌تر و مؤثر‌تر است. ازاین‌رو قرآن کریم به نقش این دو حس در انجام‌دادن این رسالت مهم به صورت خاص تصریح می‌کند و می‌فرماید:

(وَ اللهُ أخْرَجَکمْ مِنْ بُطُونِ أمَّهاتِکمْ لا تَعْلَمُونَ شَیئاً وَ جَعَلَ لَکمُ السَّمْعَ وَ الْأبْصارَ وَ الْأفْئِدَةَ لَعَلَّکمْ تَشْکرُونَ).^۲

و خداوند شما را از شکم‌های مادرانتان خارج کرد درحالی‌که هیچ چیز نمی‌دانستید و برای شما گوش و دیدگان و دل‌ها قرار داد؛ باشد که سپاس‌گزار باشید.

در آیه دیگر می‌فرماید:

(وَ هُوَ الَّذِی أنْشَأ لَکمُ السَّمْعَ وَ الْأبْصارَ وَ الْأفْئِدَةَ قَلِیلاً ما تَشْکرُونَ).^۳

و او کسی است که برای شما گوش و دیدگان و دل‌ها قرار داد درحالی‌که تعداد کمی شکرگزارید.

امام علی علیه السلام درباره نقش گوش به مثابه دریچه ورود علم و معرفت تأکید ویژه داشته، می‌فرماید:

القلب ینبوع الحکمة والاذن مغیضها.^۴

دل، سرچشمه حکمت، و گوشْ آبگیر آن است.