امکان‌پذیرتر است، و نقش والدین و محیط‌های آموزشی در شکل‌دهی خُلق و خوی کودکان بسیار شاخص و مهم است؛ همچنین تغییر و اصلاح همواره امکان‌پذیر است و هر فرد می‌تواند با اراده و پشتکار، در کنترل نفس خود و هیجاناتش موفق باشد؛ اگرچه این‌کار در بزرگسالی دشوارتر خواهد بود.

یکی از اصول مهم قرآن کریم، تغییرپذیری انسان و امکان رشد و کمال او با استفاده از اراده، اختیار، مجاهده و تلاش است. قرآن کریم تعلیم و تزکیه را دو راهکار مهم در جهت کمال و سعادت بشر معرفی می‌کند و در آیات متعدد، با بیان‌های گوناگون، اهمیت و لزوم تزکیه نفس را که همگی از امکان وقوعی آن حکایت دارند، به بشر متذکر می‌شود^۱ و در موارد متعددی نیز تزکیه را که به معنای پاک کردن نفس از رذایل و آراستن آن به فضایل اخلاقی است، بر تعلیم مقدم می‌دارد.^۲ پس تزکیه نفس و آراستگی به صفات و ملکات نیک، نه فقط برای انسان ممکن است، بلکه جزو اهداف نخستین و اساسی آفرینش بشر دانسته شده است و همان‌گونه که پیش از این در بحث «اختیار» مطرح شد، برخی محدودیت‌ها در وجود انسان و نیز در محیط پیرامون، هرگز به معنای جبر نیست و او می‌‌تواند با اراده خویش، با آن محدودیت‌ها مخالفت و مقابله کند و رفتاری متفاوت با آنچه محدودیت به‌شمار می‌‌آید، انجام دهد.

الف ـ تأثیر تکرار رفتار در ایجاد ملکات نفسانی

رابطه رفتار اخلاقی با اخلاق، آن است که گاه رفتار اخلاقی نشان‌دهنده اخلاق صاحب رفتار، و در واقع نمود بیرونی اخلاق اوست؛ و گاه چنین نیست و فقط رفتاری سرزده از فاعل است و شاید به صورت مقطعی و در موقعیتی ویژه همچون تحریک احساسات و عواطف، چنین رفتاری از او صادر شده باشد و نشان‌دهنده ویژگی اخلاقی او نباشد؛ اگرچه چنین رفتاری قابل اتصاف به اخلاقی بودن است،

است که انسان برای خود در دنیا شکل می‌‌دهد.^۱ علامه طباطبایی در تفسیر آیه ۸۴ از سوره اسراء^۲ مقصود از «شاکله» را فطرت ندانسته و آن را همان شخصیتی می‌‌داند که انسان در طول زندگی خود با انجام‌دادن اعمال نیک و بد می‌‌سازد.^۳ ژان پل سارتر، از بنیان‌گذاران اومانیسم مبتنی بر اگزیستانسیالیسم، با تصریح به تقدم وجود بر ماهیت، مفهومی نو از آن قصد می‏کند. سارتر ابتدا آفرینش انسان توسط خدا را نقد می‌کند و‏ معتقد است انسان فاقد ماهیت واحد است و هر انسان خودْ ماهیتش را می‏سازد. او در تبیین فلسفه اگزیستانسیالیسمی که خود را نماینده آن می‏داند می‏گوید: بشر ابتدا به وجود می‏آید، متوجه وجود خود می‏شود، در جهان سر برمی‏کشد و سپس خود را می‏شناساند؛ یعنی تعریفی از خود به دست می‏دهد.^۴

(در مکتب اگزیستانسیالیسم، تعریف‌ناپذیری بشر بدان سبب است که بشر نخست هیچ نیست، سپس چیزی می‏شود. یعنی چنین و چنان می‏گردد و چنان می‏گردد و چنان می‏شود که خویشتن را آنچنان می‏سازد. بدین‌گونه طبیعت بشری، طبیعت کلی بشر وجود ندارد؛ زیرا واجب‌الوجودی نیست تا آن را در ذهن خود بپرورد...) بنابراین (بشر نه فقط آن مفهومی است که از خود در ذهن دارد، بلکه همان است که از خود می‏خواهد، و آن مفهومی است که پس از ظهور در عالم وجود، از خویشتن عرضه می‏دارد؛ همان است که پس از جهش به سوی وجود، از خود می‏طلبد. بشر هیچ نیست مگر آنچه از خود می‏سازد).^۵

بیشتر روان‌شناسان نیز بر این باورند که خُلق و خوی انسان مقدّرِ او نیست و علی‌رغم اینکه با تولد، لوح شخصیتِ متولدشده سفید نیست و عوامل بیولوژیکی، ویژگی‌هایی برای او رقم زده است، اما بدین معنا نیست که نتوان خُلق و خو را تغییر داد، یا تعدیل کرد.^۶ البته همه اندیشمندان و پژوهشگران در همه علومی که از آن‌ها یاد شد، اذعان دارند که در دوران کودکی تغییر و شکل‌دهی بسیار ساده‌تر و