مختار سروکار دارد و با وی به عنوان موجودی مسئول برخورد می‌‌کند.^۱

قدرت انتخاب و گزینش انسان که از وجود آزادی و اختیار او سرچشمه می‌‌گیرد، به اندازه‌ای مهم و اساسی است که برخی اندیشمندان، به جای عقل و قدرت تفکر، امکان انتخاب و گزینش را وجه ممیزه انسان از حیوان می‌‌دانند. جان استوارت میل، دانشمند انگلیسی قرن نوزدهم، دراین‌خصوص می‌‌گوید: «جدایی انسان از حیوان نه به خاطر آن است که آدمی عقل دارد، یا می‌‌تواند دست به ابداع و اختراع اسباب و آلات و روش‌های گوناگون بزند. امتیاز انسان در درجه اول از آنجاست که می‌‌تواند برگزیند».^۲

استاد مطهری، یکی از تفاوت‌های انسان را با موجودات دیگر، اختیار او می‌‌داند:

تفاوتی که میان بشر و آتش که می‏سوزاند و آب که غرق می‏کند و گیاه که‏ می‏روید و حتی حیوان که راه می‏رود وجود دارد، این است که هیچ‌یک از آن‌ها کار و خاصیت خود را از چند کار و چند خاصیت برای خود انتخاب‏ نمی‏کنند؛ ولی انسان انتخاب می‏کند. او همیشه در برابر چند کار و چند راه قرار گرفته است و قطعیت یافتن یک راه و یک کار، فقط به خواست‏ شخصیِ او مرتبط است.^۳

به‌ طورکلی نوع انتخاب آدمی در رفتار و گفتار نشانگر میزان برخورداری او از کمالات عقلی و پایبندی او به ارزش‌های دینی، اخلاقی و انسانی است. این موضوع در نزد پروردگار یکی از شاخصه‌های تعیین کننده در معیار سنجش اعمال و ثواب و عقاب خواهد بود.

حدود اختیار: برخورداری انسان از آزادی و اختیار، و امکان انتخاب و گزینش، به صورت مطلق نیست و در کنار این امکان، محدودیت‌هایی نیز وجود دارد که قدرت انتخاب و گزینش او را از حالت عنان‌گسیخته و مطلق خارج می‌‌کند. این قید، در تبیین آزادی انسان همان تفاوتی است که میان نظر معتزله یا مفوضه و دیدگاه شیعه امامیه وجود دارد. بر اساس دیدگاه مفوضه، انسان در انجام‌دادن رفتار و

و مسئولیت اعمال و رفتارهای او را بر عهده خودش می‌‌داند. همچنین اندیشمندان و حکمای امامیه و معتزله، اختیار انسان را با ادله قرآنی، روایی، عقلی و شهودی اثبات می‌کنند و هرگونه شک و تردید درباره اختیار انسان را نفی و رد می‌‌کنند و هیچ‌یک از قادریت و قاهریت، مشیت و اراده و قضا و قدر الهی را در تعارض و تنافی با وجود اختیار نمی‌دانند.^۱

مفهوم اختیار: در تفکر شیعه، انسان از نعمت اختیار برخوردار است و به‌طورکلی اعتقاد به وجود اختیار، یکی از اصول موضوع در بحث از اخلاق و نظام‌های اخلاقی است. برخورداری انسان از آزادی و اختیار در رفتار و گفتار، مطابق با طبیعت اوست. یکی از اندیشمندان غربی درباره اختیار انسان و مطابقت آن با طبیعت بشر می‌گوید:

کلید فهم طبیعت بشر، این حقیقت است که انسان موجودی است با ضمیر آگاه. استدلال به طور خودکار در نهاد انسان عمل نمی‌کند. تفکر، یک جریان عمل مکانیکی نیست. ارتباطات منطقی به وسیله غریزه برقرار نمی‌شود. اعمال معده، ریه و قلب به طور خودکار انجام می‌گیرد؛ ولی ذهن و تفکر چنین نیست. در هر ساعت در هر مورد و در هر موضوع در صحنه زندگی، انسان، آزاد است فکر کند یا از فکر کردن بگریزد؛ ولی آزاد نیست از طبیعت خود فرار کند.^۲

موضوع اختیار، افزون بر آنکه شهودی است و انسان آن را با وجدان درک می‌کند، در بخش گسترده‌ای از آیات و روایات مطرح شده است؛ آیات و روایاتی که انسان را مسئول اعمال خود دانسته و او را مکلف کرده است در انتخاب رفتار پسندیده و ترک رفتار ناپسند اهتمام داشته باشد و اطاعت از خدا و پیامبرش را سرلوحه کارهای خویش قرار دهد. همه این آیات و روایات، گواه آزادی انسان در انجام‌دادن عمل، و اختیار او در گزینش یا ترک افعال است.

مختار بودن انسان، از بدیهی‌ترین اصول اخلاقی اسلام و از محکم‌ترین معارف و عقاید اسلامی است که باید تشابه معارف و ابهام عقاید دیگر را قبل از آنکه سبب تردید ما در این اصل محکم و قطعی شوند، به وسیله این اصل محکم و قطعی تصحیح کنیم، چرا که، سراسر قرآن شهادت می‌‌دهد که با انسان به عنوان موجودی