45
رفتار اخلاقی انسان با خود

۲. اصل حکمت الهی

یکی دیگر از مبانی خداشناختی مرتبط با موضوع اخلاق، اعتقاد به حکمت الهی است. حکمت الهی نیز از دو ساحت علمی و عملی برخوردار است؛ اما برای ایجاد انگیزه در انسان‌ها برای پایبندی به احکام اخلاقی، اعتقاد به حکیم بودن خداوند، ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. بی‌تردید اگر انسان باور داشته باشد که خداوند، مخلوقات را عموماً و انسان را به طور خاص، از روی حکمت آفرید، و هدفمندی و اتقان آفرینش در عالی‌ترین درجه ممکن تحقق یافته است، انگیزه و اعتماد او در زمینه پایبندی به احکام اخلاقی و شرعی پدید خواهد آمد. برای اثبات حکمت الهی، افزون بر براهین متعدد که متکلمان و فلاسفه اسلامی اقامه کرده‌اند، ادله متعدد نقلی نیز وارد شده است. مشهورترین برهانی که متکلمان بر عدل و حکمت الهی اقامه کرده‎اند، بر اساس علم و غنای مطلق خداوند استوار است. قاضی عبدالجبار معتزلی دراین‌باره چنین گفته است:

انه تعالی عالم بقبح القبیح، و مستغن عنه، و عالم باستغنائه عنه، و من کان هذه حالة لایختار القبیح بوجه من الوجوه؛۱

خداوند متعال قبح قبیح را می‎داند، و به انجام آن نیازی ندارد و به بی‎نیازی خود از آن نیز آگاه است؛ و هر کس چنین صفتی داشته باشد، هرگز فعل قبیح را انجام نمی‎دهد.

خواجه نصیرالدین طوسی نیز ناظر به این برهان می‌نویسد: و استغناؤه و علمه یدلان علی انتفاء القبح عن أفعاله تعالی؛۲ بی‎نیازی و علم خداوند، بر نفی قبح از افعال الهی دلالت می‎کنند.

آیات متعددی از قرآن کریم، برای اثبات حکمت خداوند قابل استفاده است؛ آیاتی که علم و آگاهی خداوند به افعالش، اتقان و کمال آن افعال و آفرینش مخلوقات۳ و هدفمندی آن‌ها۴ را بیان کرده، بر حقانیت آن تأکید دارد. بدیهی است

1.. شرح الأصول الخمسة: ص۲۰۳.

2.. كشف المراد: مقصد سوم، فصل سوم.

3.. یکی از معانی حکمت عملی. ر. ک: کشف المراد: ص۳۰۱.

4.. معنای دوم حکمت عملی. ر. ک: شرح اسماء الله الحسنی ( لوامع البینات): ص۲۷۹ ـ ۲۸۰.


رفتار اخلاقی انسان با خود
44

و لایتناهی او پُر می‌کند، کاملاً نادرست و باطل است و بر هیچ مبنای عقلی و نقلی استوار نیست. ازاین‌رو در آیات متعدد، به این معنا تصریح و به آن توجه داده شده است. در سوره زمر، به بی‌نیازی خدا از ایمان مردمان اشاره شده و آمده است که خداوند، از کفر ورزیدن بندگانش خشنود نیست.۱ همچنین قرآن ‌در موضوعات گوناگون دیگر مانند شکرگزاری از نعمت‌های خدا۲ به مفهوم عام آن، انجام‌دادن مناسک حج۳ و نیز جهاد با مال۴ و جان۵ تصریح می‌‌کند که خدا از همه عالمیان بی‌نیاز است و انجام‌دادن این تکالیف و وظایف، صرفاً به منظور منافع بندگان توصیه یا تکلیف شده است؛ و سرانجام، در آیات دیگر، فقر و نیازمندی بندگان به خدا را یادآور می‌‌شود و بیان می‌‌کند رویگردانی از بندگی و اطاعت خالق یکتا، موجب می‌‌شود خداوند به جای آن ملت ناسپاس، ملتی مؤمن بیاورد.۶ قبول این مبنا برای تبیین بازگشت نتایج اعمال و رفتارهای هر فرد به خود او، که در مبانی جهان‌شناختی تبیین خواهد شد، ضروری است. بنابراین، فرض‌کردن این اصل که سود و زیان رفتارها و از جمله رفتارهای اخلاقی، بیش از همه متوجه فاعل آن است و وضع همه احکام الهی به مصلحت بشر و به‌ویژه فرد انجام‌دهنده آن بوده، کمال و سعادت او را در پی خواهد داشت و از آن نفعی برای واضع احکام، یعنی ذات مقدس پروردگار، متصور نیست می‌تواند انگیزه آدمی را در پایبندی به احکام شرعی و اخلاقی بیشتر کرده، ضمانتی برای اجرای آن احکام به‌شمار آید.

1.. (إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنْكُمْ وَ لا یرْضىٰ‏ لِعِبادِهِ الْكُفْرَ وَ إِنْ تَشْكُرُوا یرْضَهُ لَكُمْ وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى‏ ثُمَّ إِلى‏ رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَینَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ) زمر: ۷.

2.. (وَ لَقَدْ آتَینا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ أنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَ مَنْ یشْكُرْ فَإِنَّما یشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ) لقمان: ۱۲.

3.. (فِیهِ آیاتٌ بَیناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبِیلاً وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ) آل عمران: ۹۷.

4.. (قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَیرٌ مِنْ صَدَقَةٍ یتْبَعُها أذىً وَ اللَّهُ غَنِی حَلِیمٌ) بقره: ۲۶۳، (یا أیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أنْفِقُوا مِنْ طَیباتِ ما كَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أخْرَجْنا لَكُمْ مِنَ الْأرْضِ وَ لا تَیمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلأ أنْ تُغْمِضُوا فِیهِ وَ اعْلَمُوا أنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ) بقره: ۲۶۷.

5.. (وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ) العنكبوت: ۶.

6.. (ها أنْتُمْ هؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَمِنْكُمْ مَنْ یبْخَلُ وَ مَنْ یبْخَلْ فَإِنَّما یبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ وَ اللَّهُ الْغَنِیّ وَ أنْتُمُ الْفُقَراءُ وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیرَكُمْ ثُمَّ لا یكُونُوا أمْثالَكُمْ) محمد: ۳۸.

  • نام منبع :
    رفتار اخلاقی انسان با خود
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 7403
صفحه از 327
پرینت  ارسال به