۲. اصل حکمت الهی
یکی دیگر از مبانی خداشناختی مرتبط با موضوع اخلاق، اعتقاد به حکمت الهی است. حکمت الهی نیز از دو ساحت علمی و عملی برخوردار است؛ اما برای ایجاد انگیزه در انسانها برای پایبندی به احکام اخلاقی، اعتقاد به حکیم بودن خداوند، ضروری و اجتنابناپذیر است. بیتردید اگر انسان باور داشته باشد که خداوند، مخلوقات را عموماً و انسان را به طور خاص، از روی حکمت آفرید، و هدفمندی و اتقان آفرینش در عالیترین درجه ممکن تحقق یافته است، انگیزه و اعتماد او در زمینه پایبندی به احکام اخلاقی و شرعی پدید خواهد آمد. برای اثبات حکمت الهی، افزون بر براهین متعدد که متکلمان و فلاسفه اسلامی اقامه کردهاند، ادله متعدد نقلی نیز وارد شده است. مشهورترین برهانی که متکلمان بر عدل و حکمت الهی اقامه کردهاند، بر اساس علم و غنای مطلق خداوند استوار است. قاضی عبدالجبار معتزلی دراینباره چنین گفته است:
انه تعالی عالم بقبح القبیح، و مستغن عنه، و عالم باستغنائه عنه، و من کان هذه حالة لایختار القبیح بوجه من الوجوه؛۱
خداوند متعال قبح قبیح را میداند، و به انجام آن نیازی ندارد و به بینیازی خود از آن نیز آگاه است؛ و هر کس چنین صفتی داشته باشد، هرگز فعل قبیح را انجام نمیدهد.
خواجه نصیرالدین طوسی نیز ناظر به این برهان مینویسد: و استغناؤه و علمه یدلان علی انتفاء القبح عن أفعاله تعالی؛۲ بینیازی و علم خداوند، بر نفی قبح از افعال الهی دلالت میکنند.
آیات متعددی از قرآن کریم، برای اثبات حکمت خداوند قابل استفاده است؛ آیاتی که علم و آگاهی خداوند به افعالش، اتقان و کمال آن افعال و آفرینش مخلوقات۳ و هدفمندی آنها۴ را بیان کرده، بر حقانیت آن تأکید دارد. بدیهی است
1.. شرح الأصول الخمسة: ص۲۰۳.
2.. كشف المراد: مقصد سوم، فصل سوم.
3.. یکی از معانی حکمت عملی. ر. ک: کشف المراد: ص۳۰۱.
4.. معنای دوم حکمت عملی. ر. ک: شرح اسماء الله الحسنی ( لوامع البینات): ص۲۷۹ ـ ۲۸۰.