ط ـ مفهوم ارتباط

«ارتباط»^۱ مصدر باب افتعال از ریشه «ربط» است و ربط دادن دو جزء منفک از هم، به معنای پیوند دادن آن دوست. برای معادل انگلیسی این واژه، در فرهنگ لغت وبستر، معنای رابطه برقرار کردن بیان شده است و کلمه‌هایی نظیر «رساندن»، «انتقال دادن» و «آگاه کردن» به عنوان مترادف آن به‌کار رفته است.

ارتباط، شرایطی دارد؛ از مهم‌ترینِ آن شرایط که رکن اصلی ایجاد ارتباط نیز به‌شمار می‌‌رود، وجود دو طرف برای برقراری ارتباط است؛ چرا که بدون وجود دو طرف، برقراری ارتباط مفهوم ندارد و تحقق خارجی نخواهد داشت. تقریباً همه صاحب‌نظران، در تعریف خود از واژه «ارتباط»، به نوعی از وجود دوطرف سخن گفته‌اند و آن را فرایند ارسال و دریافت پیام می‌‌دانند.^۲ مثلاً «کارل‌ هاولند» در کتاب خود این‌گونه تعریف کرده است: «ارتباط عبارت است از فراگرد انتقال یک محرک (معمولاً علامت بیانی) از یک فرد (ارتباط‌گر) communicator به فردی دیگر (پیام‌گیر) communicates به منظور تغییر رفتار او».^۳

برخی، رفتارها را فرایند تبادلی و تعاملی دوطرفه دانسته، آن را فرایند خطی یک‌طرفه نمی‌دانند.^۴ به‌هرحال وجود دو طرف در برقراری ارتباط، مسلّم و بدیهی است و به این دلیل برای تبیین یا تصدیق وجود ارتباط، نخستین گام، کشف طرفین ارتباط است.

ی ـ رابطه شاکله با اخلاق و رفتار

همان‌گونه که اشاره شد، شاکله هر فرد هم در رفتار او تأثیر می‌گذارد، یعنی رفتارش را مطابق با شیوه و منشی که به آن خو گرفته است تغییر می‌دهد و با افراد دیگر متفاوت می‌سازد؛ و هم اخلاق را بر اساس آن سرشت شکل می‌دهد. به عبارت دیگر، شاکله فرد در رفتار او تأثیر می‌گذارد، و تکرار رفتار متناسب با شاکله، خُلق و

تعبیر می‌شود.

۲. رفتار اخلاقی، رفتاری است که قابلیت ارزش‌گذاری یا اتصاف به حسن و قبح داشته باشد؛ یعنی رفتاری که بتوان آن را شایسته و پسندیده دانست، یا آن را به ناپسندی و زشتی متصف کرد، اگرچه آن رفتار حقیقتاً برای فاعلش ملکه و عادت نشده، و به خُلق و خو تبدیل نشده باشد.

۳. رفتارهای اخلاقی را می‌توان از یک منظر به سه دسته تقسیم کرد:

الف. رفتارهای یک‌وجهی: ما این رفتارها را در مقایسه با رفتار نوع دوم، یک‌طرفی دانسته‌ایم؛ زیرا نفسِ وجود یا توجه و اعتنا به آن، می‌تواند به خوبی یا بدی متصف شود؛ مانند حُسن ظن یا سوء‌ظن که هر یک از آن دو، در شرایط خاص یا درباره افراد خاص می‌تواند پسندیده یا ناپسند باشد. البته در آینده، درباره اینکه چگونه برخی امور ذهنی، رفتار شمرده می‌شود بیشتر سخن خواهیم گفت.

ب. رفتارهای دووجهی: این رفتارها دو طرف دارند و با یک طرف مصداق خارجی نمی‌یابند؛ مانند دروغ گفتن. در این قبیل رفتارها، وجود دو طرفِ گوینده و شنونده ضروری است و با وجود فرد دروغگو و بیان دروغ از سوی او، درحالی‌که شنونده‌ای در مقابلش وجود ندارد، این عملِ زشت تحقق خارجی نمی‌یابد.

ج. رفتارهای سه‌وجهی: این رفتارها برای تحقق خارجی، نیازمند سه طرف هستند. خودِ این رفتارها دو دسته‌اند: گاه هر سه طرف آن انسان است؛ مانند غیبت و تهمت. در این نوعْ گوینده‌، شنونده و فردی که سخنِ گفته‌شده به او مربوط است، باید وجود داشته باشد. اما گاه یکی از اطراف آن‌ انسان نیست؛ مانند امانتداری و رازداری. در این‌گونه رفتارها «صاحب امانت یا راز»، «امانت یا راز»، و «شخص امانتدار یا رازدار» سه طرف رفتار را تشکیل می‌دهند. رفتارهای اخلاقی انسان در ارتباط با خود، غالباً از نوع نخست یعنی تک‌وجهی است.

۴. ازآنجاکه رفتارهای اخلاقی، از زمره رفتارهای غیربازتابی یا کنش هستند، ماهیت ارتباطی دارند؛ یعنی در ارتباط با امر دیگری هستند، حتی اگر تک‌وجهی باشند. به عبارت روشن‌تر، کنش‌ها گاه در ارتباط با خودِ فاعل از او صادر می‌شود، گاه در ارتباط با خدا، و گاه در ارتباط با همنوعان، و گاه در ارتباط با طبیعت. پس در هر حال، ارتباطی هستند.