امام صادق علیه السلام در لحظات آخر عمر شریفشان، اهتمام به ادای نماز را به همگان توصیه کرده، شفاعت خود را از آنان که در ادای فریضه نماز سستی و اهمال می‌ورزند و دشواری آن را بر خود هموار نمی‌کنند برمی‌دارد و می‌فرماید: «انّ شفاعتنا لا تنال مستخفاً بالصلاة؛^۱ همانا شفاعت ما به کسی که درباره نماز کوتاهی می‌کند نخواهد رسید».

البته ـ همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد ـ در مراقبه نفس خویش، از مسیر عقلانی نباید خارج شد و زیاده‌روی کرد.^۲ بنابراین اگرچه خدای متعال هرگونه مسامحه و سستی در انجام‌دادن فرایض را جایز نمی‌شمارد، سختگیری بر خود را نیز تاآنجاکه به جسم آسیبی وارد نشود و مطابق با ظرفیت پذیرش جسمی و روحی باشد، عقلانی می‌داند و لذا خداوند متعال تکلیف را تا اندازه قدرت مکلف خواستار است.^۳ علامه طباطبایی درباره آیه ۲۸۶ سوره بقره می‌نویسد:

پس از آنچه گفتیم این معنا به‌خوبی روشن شد که جملة «لا یکلِّفُ اللهُ...» کلامی است مطابق با سنتی که خداوند در بین بندگانش جاری ساخته، و زبان همان سنت است، و آن سنت این است که از مراحل ایمان، آن مقدار را بر هریک از بندگان خود تکلیف کرده که درخور فهم او باشد، و از اطاعت، آن مقداری را تکلیف کرده که درخور نیرو و توانایی بنده باشد، و نزد عقلا و صاحبان شعور نیز همین سنت و روش، معمول و متداول است.^۴

فقها و مجتهدان، بر اساس استنباط از متون دینی، تکالیف شرعی را مشروط به توان فرد دانسته و مکلفی را که انجام‌دادن فریضه‌ای خارج از توان اوست، از انجام‌دادن تکلیف معاف دانسته‌اند. بحث درباره این مسئله، تفصیل بیشتری می‌طلبد و در جای خود باید به آن پرداخته شود.

انواع عذاب‌ها که در قرآن کریم برخی از آن‌ها ذکر شده است، می‌توان نفس را از ارتکاب گناه و رفتار غیراخلاقی برحذر داشت.

• ابعاد مراقبت نفس

همان‌گونه که از مباحث پیشین استفاده می‌شود، لازمه مراقبه سختگیری بر نفس لذت جوست. این مراقبه و سختگیری بر نفس، جنبه‌های گوناگون و متعدد می‌توان در نظر گرفت. به نظر می‌رسد متون روایی درباره مراقبه نفس و سختگیری بر آن، به چند دسته تقسیم‌پذیر است:

۱. دسته‌ای از روایات، ناظر به موضوع تکالیف شرعی و اطاعت از خدا در حوزه انجام‌دادن واجبات و ترک محرمات است. در این حوزه، سیاق روایاتْ انعطاف‌پذیر نیست و به سختگیری بر نفس تأکید دارد. یعنی گرچه انجام‌دادن تکالیف الهی دشوار است و این دشواری از مفهوم واژه «تکلیف» (از ریشه «کلفت»: سختی و مشقت) پیداست، در انجام‌دادن تکالیف شرعی مسامحه و کوتاهی پذیرفته نیست؛ ازاین‌رو امام علی علیه السلام سفارش می‌کند:

جاهد نفسک و حاسبها محاسبة الشریک شریکه، و طالبها بحقوق الله مطالبة الخصم خصمه، فإن أسعد الناس من انتدب لمحاسبة نفسه:^۱

با نفس خود مبارزه کن و همانند شریکی که از شریک خود حسابرسی می‌کند، آن را مورد محاسبه قرار ده، همانند مطالبه از دشمن، حقوق خدا را از او بخواه؛ زیرا سعادتمندترینِ مردم کسی است که به حسابرسی از نفسش اهتمام ورزد.

ایشان همچنین فرموده است:

حاسبوا أنفسکم قبل أن تحاسبوا، و وازنوها قبل أن توازنوا، حاسبوا أنفسکم بأعمالها، و طالبوها بأداء المفروض علیها:^۲

به حساب خودتان برسید پیش از آنکه به حسابتان برسند، و خود را وزن کنید قبل از آنکه شما را وزن کنند. اعمال خود را ارزیابی کنید و انجام‌دادن فرایض الهی را از خود مطالبه کنید.