اگر تربیت نشود، وحشی باقی خواهد ماند، سواران خود را بر زمین خواهد زد و از پای درخواهد آورد. برای رام کردن و تربیت اسب وحشی، بر بینی آن لجام می‌زنند و روزهای متوالی بر او سخت می‌گیرند و در معرض تمرین قرار می‌دهند. بی‌تردید این حیوان چموش را نمی‌توان با نوازش و برآورده‌ کردن خواسته‌هایش نمک‌گیر و رام کرد. برای رام کردن آن لجامش زده، با تازیانه بر او سخت می‌گیرند تا در فاصله زمانی خاص تربیت شود و تحت کنترل صاحبش درآید. همچنین است اگر بخواهند اعتیاد یا بیماریِ کسی را درمان کنند. برای درمان اعتیاد یا بیماری، معتاد را مدت‌ها از استفاده مواد مخدر منع کرده، بر او سخت می‌گیرند و بیمار را نیز از خوردنی‌های لذیذ و دوست‌داشتنی‌اش منع می‌کنند و به او داروهای تلخ می‌خورانند تا در فاصله زمانی مشخص، شفا یابد و بهبودی خود را به دست آورد. برای به کنترل درآوردن نفس نیز از این شیوه بی‌نیاز نیستیم. امام علی علیه السلام در اهمیت سختگیری بر نفس خویش به نقل از پیامبر خدا صلی الله علیه و اله می‌گوید:

أن النبی صلی الله علیه و اله سأل ربه سبحانه لیلة المعراج فقال: یا أحمد إن أهل الخیر و أهل الآخرة... الناس منهم فی راحة و أنفسهم منهم فی تعب... محاسبین لأنفسهم، متعبین لها...:^۱

پیامبر صلی الله علیه و اله در شب معراج از پروردگارش مطالبی پرسید و خداوند در پاسخ او درباره نیکوکاران فرمود: ای احمد، همانا نیکوکاران و سعادتمندان در آخرت کسانی هستند که... مردم از آنان در آسایش‌اند و خودشان از خود در سختی،... خویشتن را محاسبه کرده، بر خود سخت می‌گیرند.

ایشان در ضمن بیان صفات مؤمن می‌فرماید:

نفسه منه فی عناء و الناس منه فی راحة أتعب نفسه لآخرته فأراح الناس من نفسه:^۲

]مؤمن کسی است که[نفس خود را در سختی می‌اندازد درحالی‌که مردم از دست

جسمانی و شهوانی است. در مقابل، صفات برجسته انسانی و معنوی کمالاتی هستند که اگرچه نایل شدن به آن‌ها لذت بخش بوده، در راستای میل کمال‌جویی انسان است؛ به دلیل دشواری راه رسیدن به آن کمالات، نفس از پذیرش زحمت آن امتناع می‌ورزد. به این دلیل برای دستیابی به آن کمالات، باید دشواری راه را بر نفس خود تحمیل کند و آن را از افراط در لذات مادی و شهوانی بازدارد. این بازداشتنِ نفس و خویشتن‌داری از لذات نامشروع و نیز اصرار بر مراقبت دائم و مستمر و واداشتن خویش به تکرار رفتارهای اخلاقی برای تلبس به ملکه فضیلت‌ها، درحقیقت همان سختگیری بر نفس است. امام علی علیه السلام گرایش طبیعت انسان را به رذیلت‌ها و زشتی‌ها می‌داند و به انسان سفارش می‌کند نفس خویش را به خوبی‌ها و نیل به فضایل اخلاقی وادار سازد: «اکره نفسک علی الفضائل، فإن الرذائل أنت مطبوع علیها؛^۱ خود را بر انجام فضیلت‌ها وادار ساز؛ چرا که نفس تو بر رذیلت‌ها به صورت طبیعی متمایل است».

ایشان در حدیثی دیگر، مسامحه با نفس و رساندن آن به امیال و خواسته‌هایش را برای آدمی خطرناک دانسته، می‌فرماید: «من سامح نفسه فیما یحب أتعبه فیما کره؛^۲ هرکس با نفس خویش در آنچه دوست دارد مسامحه کند، او را به آنچه دوست ندارد مبتلا می‌کند». ایشان در ضمن خطبه‌ای که در نصیحت مردم بیان داشته، می‌فرماید: «و لا ترخصوا لأنفسکم فتدهنوا؛^۳ نفس را به حال خود وامگذارید؛ زیرا به بیراهه کشانده می‌شوید».

نفس آدمی سرکش و بسیار خواستار ارضای تمایلات و خواسته‌هایش است و با انواع ترفندها صاحبش را به سوی برآورده کردن تمایلاتش می‌کشاند، بی‌آنکه برایش چگونگی برآورده شدن آن تمایلات و خواسته‌ها مهم باشد. برای اینکه نفس سرکش تحت کنترل عقل درآید، همانند هر اسب سرکش و چموشی نیازمند تربیت است و