امام صادق علیه السلام در بیانی زیبا به‌خوبی به تصویر کشیده، می‌فرماید: «زیادی خواب، از بسیار نوشیدن؛ و زیاد نوشیدن، مولود پرخوری است و این هردو باعث سنگینی نفس در برابر اطاعت از فرمان‌های الهی شده، قساوت قلب از تفکر و خشوع را درپی خواهد آورد.۱
بنابراین میان تسلط بر نفس و پرهیز از پُرخوری، رابطه مستقیمی برقرار است که متون روایی متعدد بر آن تأکید دارد. احادیث ذیل از امام علی علیه السلام نمونه‌ای از آن متون است:
من قل اکله صفا فکره؛۲ هرکس خوردنش کم باشد، فکرش روشن می‌شود.
من اقتصر فی اکله کثرت صحته و صلحت فکرته؛۳ هرکس جانب کم‌خوری نگاه دارد، سلامتش بسیار و فکرش شایسته خواهد شد.
کیف تصفو فکرة من یستدیم الشبع؛۴ چگونه فکر کسی که دائماً سیر است روشن شود؟
۴. مراحل تسلط بر نفس
علمای اخلاق، برای تربیت نفس و به کنترل درآوردن آن چهار مرحله را برشمرده‌اند. این چهار مرحله عبارت است از: مراقبه، محاسبه، مشارطه و معاتبه. در ادامه، سعی خواهیم کرد به تبیین و توضیح این چهار مرحله به قدر نیاز و ضرورت بپردازیم.
الف ـ مراقبه
مراقبت از لغزش و ارتکاب رفتار ناپسند، در مسیر سلوک اخلاقی و تربیت نفس ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. برای ممانعت نفس خویش از رفتار ناپسند، باید همواره هوشیار، و از غفلت و سرکشی نفس برحذر بود، به نفس خویش سختگیری و از مسامحه و اهمال درباره خواسته‌های آن اجتناب کرد. توضیح آنکه نفس انسان طالب آزادی و رهایی است و از محدودیت و تکلیف، بیزاری می‌جوید؛ طالب لذت است و با هر چیز که لذت را کم کند یا مانع آن شود، دشمنی می‌کند. ازاین‌رو برای اینکه نفس خویش را به صفات پسندیده متلبس کنیم و فضایل اخلاقی را در آن نهادینه سازیم، باید مراقبت مستمر را در رفتار خویش نصب‌العین قرار دهیم و با تکرار رفتار پسندیده، فضیلت اخلاقی را برای آن ایجاد کنیم و از رفتار ناپسند بپرهیزیم تا رذیلت اخلاقی کم‌کم از نفس رخت بربسته، به وادی فراموشی سپرده شود.
