• خاموشی (سکوت)

از اقداماتی که به تسلط انسان بر نفس و غلبه بر آن کمک شایانی می‌کند، خاموشی و پرهیز از سخن بسیار است. این رفتار، از برترین نوع عبادات شمرده شده است؛^۱ زیرا فواید بسیار دارد.^۲. بی‌تردید کسی که کم سخن بر زبان جاری می‌سازد، فرصت فکر و تأمل بیشتری دارد؛ ازاین‌رو کمتر خطا از او سر می‌زند،^۳ و همنوعان از گزند زبان او در امان هستند و نفس اماره‌اش کمتر بهره‌مند می‌شود. بنابراین افزون بر اینکه خویشتن‌داری از سخن گفتنِ بسیار، خود، رفتار اخلاقی و نوعی مقابله با نفس و تسلط یافتن بر آن به ‌شمار می‌آید، حتی باعث می‌شود انسان مسیر تسلط بر نفس را راحت‌تر بپیماید و بر نفس خویش ساده‌تر چیره شود. ازاین‌رو یکی از فواید خاموشی، کمک‌رسانی به تسلط انسان بر نفس خویش است، آن‌گونه که از پیامبر صلی الله علیه و اله نقل شده است:

علیک بطول الصمت فإنّه مطردة للشیطان و عون لک علی امر دینک.^۴

بر تو باد به خاموشیِ بسیار؛ که موجب طرد شیطان است و در کار دین یاور توست.

از امام حسن علیه السلام نقل شده است که فرمود:

نعم العون الصمت فی مواطن کثیرة و ان کنت فصیحاً.^۵

خاموشی چه یاور خوبی است در بسیاری جاها؛ گرچه انسانی سخنور باشی.

از امام علی علیه السلام در بیان کوتاه و زیبایی نقل شده است که فرمود: العین مصحف البصر:^۱ چشم، کتاب دیده است.

بنابراین از طریق کنترل اعضا و جوارح خویش و از جمله چشم می‌توان نفس را در اختیار گرفت و زمینه سرکشی را از آن سلب کرد. چه بسیار خطورات فکری و ذهنی که به‌سبب کنترل نکردن جوارح رخ می‌دهد. بنابراین اگر اعضا و جوارح تحت کنترل باشند و اجازه هر عملی نداشته باشند، فکر نیز تا اندازه بسیار کنترل خواهد شد.

ز دست دیده و دل هردو فریادکه هرچه دیده بیند دل کند یاد
بسازم خنجری نیشش ز فولادزنم بر دیده تا دل گردد آزاد^۲

براساس آنچه گذشت، راه‌های کنترل نفس در نمودار ذیل خلاصه شده است. اما این پایان کار نیست و در مسیر تربیت نفس خویش و اصلاح رفتارها، انجام‌دادن اقدامات دیگری نیز ضروری است که در ادامه، به برخی از مهم‌ترینِ آن‌ها اشاره خواهیم کرد.

۳. عوامل یاری‌دهنده در کنترل نفس خود

گرچه برخی رفتارهای خود، از مصادیق رفتارهای اخلاقی در ارتباط با کمال انسان به ‌شمار می‌رود، از منظری دیگر می‌تواند عوامل کمک‌کننده در کنترل نفس باشد؛ از آن جهت که این رفتارها توان مقابله با تمایلات نفسانی را بالا برده، قدرت «نه» گفتن به نفس را افزایش می‌دهد. آنچه در ادامه آمده‌ است، برخی از مهم‌ترین عوامل تقویت‌کننده توان آدمی در مسیر غلبه بر نفسش است.