بنابراین برای در اختیار گرفتن عنان نفس خویش، باید قلب را کنترل کرد و حبّ و بغض و نیز احساسات و عواطفش را بر طبق مقیاس الهی تنظیم کرد. قرآن کریم امکان کنترل قلب را تأیید کرده و برای حفظ اصول و ارزش‌های مهم‌تر، دستور مهار عواطف و پرهیز از عطوفت و مهربانی به مجرمان و گنهکاران را صادر کرده است و می‌‌فرماید: (و لا تأخذکم بهما رأفةً فی دین الله ان کنتم تؤمنون بالله و الیوم الآخر):^۱ اگر به خدا و روز معاد ایمان دارید، هرگز به آنان درباره دین خدا ترحم و مهربانی روا‌مدارید.

بنابراین کسی که توان کنترل عواطف خود را نداشته باشد، در کنترل نفس خویش نیز عاجز خواهد بود و آنکه بتواند محبت خود را به سوی جهان آخرت سوق دهد، از پیروی لذات و شهوات که خواسته اصلیِ نفس اماره است، در امان خواهد ماند. افزون بر آن، چون یکی از عوامل بسیار مؤثر و حرکت‌آفرین در انسان احساسات و عواطف است، از راه کنترل احساسات و جهت‌دهی صحیح به آن می‌توان در جهت کمال حقیقی و سعادت واقعی گام برداشت و نیز بر کنترل نفس خویش نیرومندتر شد و میل به لذت و شهوت را مهار کرد. در کلام امام علی علیه السلام آمده است:

من أحب الدار الباقیة لهی عن اللذات:^۲ هر کس جهان باقی را دوست داشته باشد، لذت‌ها را به فراموشی می‌سپارد. ایشان همچنین می‌فرماید: «من اشتاق الی الجنة سلا عن الشهوات و من أشفق من النار رجع عن المحرمات؛^۳ هر کس شوق بهشت داشته باشد، شهوت‌ها را ترک می‌کند و آن کس که از دوزخ می‌ترسد، از انجام‌دادن گناهان باز می‌گردد». آن حضرت در روایتی دیگر می‌فرماید: «من خاف العقاب انصرف عن السیئات؛^۴ هر کس از عقاب خدا بترسد، از انجام‌ دادن گناهان منصرف خواهد شد».

بنابر احادیث و متون مشابه، هدایت و جهت‌دهی عواطف و از جمله حب و بغض باید به سمت‌وسویی باشد که آدمی را از لذت‌طلبی و شهوت‌پرستی نجات دهد و انگیزه انجام‌دادن گناه و عمل ناپسند را بازدارد.

مهم‌ترین راهکارهای کنترل فکر، تقویت عقل آدمی است؛ عقلی که برترین موهبت خدا به بشر است و برای تقویت آن، علم و دانش مهم‌ترین دستاویز است. در قرآن و متون روایی، برای تقویت عقل، بیش از هر عامل دیگر، بر دانش تأکید شده است. در سایه علم، عقل کامل‌تر می‌شود و ازآنجاکه نفس در مقابل عقل است، کمال و قوّت آن موجب غلبه آن بر نفس خواهد شد و در نتیجه همه شهوات و تمایلات نفسانی، اعم از جسمانی و غیرجسمانی، توسط عقل به‌درستی و بر اساس خِرَد و مصلحت مدیریت می‌شود. روایات ذیل، به این مهم اشاره دارد:

من کمل عقله استهان بالشهوات:^۱

هر کس عقلش کامل باشد، شهوت‌ها را کوچک می‌شمارد.

اذا کمل العقل نقصت الشهوة:^۲

هنگامی که عقل کامل شود، از شهوتش کاسته می‌شود.

کلما قویت الحکمة ضعفت الشهوة:

هرگاه حکمت]آدمی[تقویت شود، شهوت او تضعیف می‌شود.

• کنترل عواطف قلبی

یکی دیگر از راه‌های کنترل نفس، کنترل قلب در بُعد احساسات و عواطف است. احساسات و عواطف، از امور قلبی به‌شمار می‌رود و ممکن است از مبنای عقلایی برخوردار نباشد، یا از جنبه عقلانی ضعیفی برخوردار باشد. بنابراین در مسیر انجام‌دادن رفتارهای اخلاقی با خود، باید ابراز احساسات و ترتیب اثر دادن به عواطف را پس از توجیه منطقی و مبتنی بر اصول خردمندی عملی کرد و عنان عقل خویش را به دست عواطف نسپرد. در اهمیت قلب و کنترل آن همین بس که پیامبر صلی الله علیه و اله ثبات ایمان را در گرو ثبات قلب می‌داند و می‌فرماید: «لا یستقیم إیمان عبد حتی یستقیم قلبه؛^۳ تا زمانی که قلب استقرار نیابد، ایمان بنده استقرار نمی‌یابد». همچنین امام صادق علیه السلام با تأکید و صراحت می‌فرماید: «هل الدین الا الحب؛^۴ آیا دین جز محبت است»؟!