سرکوبش باشد. همه قوا برای انسان سودمند و در زمان مناسب مفید است. به همین دلیل، مقصود پیشوایان دین از توصیه به کنترل نفس و مقابله و مجاهده با نفس، فقط مهار تمایلات و خواهش‌های دل و سپردن عنان آن به دست عقل است و هرگز به معنای سرکوب تمایلات و غرایز نیست. مطالعه متونی که درباره مجاهده با نفس وارد شده، به‌خوبی روشن‌کننده این است که منظور از آن سفارش‌ها، کنترل تمایلات و ممانعت از طغیان هواها و غرایز نفسانی، کنترل آن و نیز توانمندیِ به تأخیر انداختن خواسته‌های نفسانی تا زمان پیدا کردن راهی مشروع در جهت ارضای آن است. لذا بسیاری از آیات و روایات، تبعیت و پیروی از هواهای نفسانی را منع یا مذمت کرده‌ است: (فَإِن لَّمْ یسْتَجِیبُواْ لَک فَاعْلَمْ أنَّمَا یتَّبِعُونَ أهْوَاءَهُمْ وَ مَنْ أضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیرِْ هُدًی مِنَ اللهَ إِنَّ اللهَ لَا یهدِی الْقَوْمَ الظَّلِمِینَ)^۱

پس اگر پاسخ تو را ندادند، بدان که فقط از هواهای نفسانی خود پیروی می‏کنند و گمراه‏تر از کسی که بدون هدایتی از سوی خدا، از هواهای نفسانی خود پیروی کند کیست؟ مسلّماً خدا مردم ستمکار را هدایت نمی‏کند.

البته روشن است که میان پیروی نفس و اسیر خواسته‌های آن بودن، با اشباع آن به قدر کفایت و ضرورت، و از راهی مشروع و معقول، تفاوت بسیار است. بنابراین با توجه به سیاق متون قرآنی و روایی، نفس اماره انسان به مرکبی سرکش تشبیه شده است که اگر بر آن لجام زده نشود و اختیار آن در دست صاحبش قرار نگیرد، او را با خود به بیراهه برده، سرانجام به هلاکت خواهد کشید. ازاین‌رو باید کوشید عنان نفس را در اختیار گرفت تا آن را به مرکبی راهوار برای وصول سریع‌تر به اهداف متعالی آفرینش تبدیل کرد. پیامبر خدا صلی الله علیه و اله این تشبیه را چنین بیان می‌کند:

إن العقل عقال من الجهل، و النفس مثل أخبث الدواب فإن لم تعقل حارت.^۲ همانا عقل، رهایی از جهالت است و نفسْ مانند پلیدترین جنبندگان است؛ پس اگر مهار نشود، طغیان کند.

لذا امیرالمؤمنین علیه السلام راه کنترل این جانور وحشی را لجام زدن بر دهانش دانسته، می‌فرماید:

ایشان فرموده است:

إن رسول الله صلی الله علیه و اله عهد إلی فقال: یا علی،... و الله الله فی الجهاد للأنفس فهی أعدی العدو لکم، فإنه قال تبارک و تعالی: إن النفس لامارة بالسوء إلا ما رحم ربی:^۱

پیامبر خدا صلی الله علیه و اله از من پیمان گرفت و فرمود ای علی... خدا را خدا را در مبارزه با نفس‌ها؛ چه آن دشمن شمارة یک شماست و خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: نفسم مرا به بدی فرمان می‌دهد، مگر آنکه خدای من مرا مورد لطف خود قرار دهد.

از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود:

لا فضیلة کالجهاد، و لا جهاد کمجاهدة الهوی.^۲

هیچ فضیلتی برتر از جهاد نیست و هیچ جهادی همانند مجاهده با نفس نیست.

تسلط بر نفس و توانمندیِ مقابله با هر خواسته‌ای که میل آدمی به آن سمت متمایل است و تعدیل خواسته‌های آن، امری نیست که فقط در دین مبین اسلام مطرح شده و به آن توصیه شده باشد. این امر نه فقط به اسلام اختصاص ندارد، بلکه حتی به ادیان آسمانی نیز اختصاص نداشته و از دیرباز به منزله صفتی پسندیده در میان آحاد بشر مطرح بوده است. دانیل گلمن، استاد روان‌شناس دانشگاه هاروارد، در کتاب خود کسی را که در پی امیال و هوس‌هایش روزگار سپری می‌کند و زندگی در دنیا را در دستیابی به هواها و هوس‌های خویش تفسیر می‌کند برده هوس دانسته، می‌نویسد: «حس تسلط بر نفس خود، یعنی توانایی مقاومت در مقابل طوفان‌های هیجانی که سرنوشت برپا می‌دارد، به جای ”برده هوس" بودن از زمان سقراط به عنوان صفتی پسندیده مطرح بوده است».^۳

مفهوم کنترل نفس

خداوند هیچ قوه‌ای در ضمیر انسان ننهاده ‌است که وجودش بی‌فایده و خواستار