در تعریف حیا، آن را به ملکه‌ای نفسانی^۱ یا خصلتی^۲ تعبیر می‌کنند که آدمی را از انجام‌دادن کار ناپسند بازمی‌دارد. برخی، منشأ این بازدارندگی را ترس از سرزنش دانسته‌اند.^۳ مؤلف کتاب پژوهشی در فرهنگ حیا به‌خوبی اشاره کرده است که گاه حس حیا در فردی برانگیخته می‌شود و او را در جهت ممانعت از ترک عملی لازم و واجب، یا ترک رفتاری زشت و ناپسند به اقدام عملی وامی‌دارد. وی از این حالت به «حضور ناظری محترم» تعبیر می‌کند.^۴ بر این اساس باید حیا را احساس شرمی دانست که به توقف عمل زشت منجر شود. بنابراین احساس شرم، به سبب حضور ناظر محترم پدید می‌آید.

رابطه حیا با مواجهه احساسی با خود

پرسش این است که میان حیا ـ با تعریفی که از آن بیان شد ـ با مواجهه احساسی انسان با خود، چه رابطه‌ای وجود دارد؟ در نگاه اول، به نظر می‌‌رسد ناظر محترمی که موجب برانگیختگی حیا در انسان شده، باعث می‌شود رفتار زشتی از انسان سر نزند، فردی دیگر است. اما با کمی تأمل به‌ویژه در متون دینی پی خواهیم برد که یکی از ناظران محترم برای برانگیختگی حیا و در نتیجه کنترل رفتار، خودِ فرد است. به عبارت دیگر، دو کس پیش از هر فرد دیگر، نزد آدمی حاضر است؛ و اگر انسان حضور آن دو را احساس کند و به آن باور داشته باشد، یا برای آن دو حرمت و ارزش قایل باشد، در آن صورت یقیناً هنگام فراهم آمدن زمینه انجام‌دادن رفتاری ناپسند، حس حیا برانگیخته می‌شود و آدمی در کنترل نفس خویش موفق خواهد شد و از انجام‌دادن عمل زشت مصون خواهد ماند. آن دو کس، «خدا» و «خود» است. این دو کس همواره نزد انسان حاضر و بر اعمال او ناظرند. موضوع حضور و نظارت پروردگار، روشن است و البته آیات متعددی بیانگر این حضور و نظارت، و هشداردهنده به انسان برای مراقبت از رفتار خود به‌سبب نظارت اوست. آیاتی چون: (وَ هُوَ مَعَکمْ أینَ ما کنْتُمْ وَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ)^۵ و (أ لَمْ یعْلَمْ بِأنَّ اللهَ یری)^۶ از جمله این متون به‌شمار می‌رود.

تفریط در آن، ضعف‌ها را بزرگ‌تر و مهم‌تر جلوه می‌دهد و قوّت‌ها را پنهان می‌سازد و در نتیجه امید پیشرفت و موفقیت را دور از دسترس می‌نمایاند. بنابراین افراط و تفریط در احساس خودتوانمندی، رهزن است و آدمی را به هلاکت می‌اندازد؛ زیرا در هر دو حالت، موجب تحقق رذیله‌ای اخلاقی در ضمیر انسان خواهد شد. ازاین‌رو امام سجاد علیه السلام در دعای خود به درگاه خداوند عرض می‌کند: «و أعزنی و لا تبتلینی بالکبر؛^۱ مرا عزیز گردان، اما به خودبزرگ‌بینی مبتلا مکن».

شکل ذیل، حدود عزت نفس و آسیب‌های افراط و تفریط در آن را نشان داده است:

ج ـ احساس شرم از خود

از احساس‌های کارآمد، بسیار مهم و پسندیده در ارتباط با خود، حس شرم از خود است. «شرم» یا بنابر آنچه در ادبیات عرب و متون دینی به کار می‌رود، «حیا»، احساسی است که ممکن است در رفتار فرد تأثیر مثبتی به جای بگذارد. البته این حس، به حیا از خود اختصاص ندارد، اما یکی از ابعادش حیا از خود است. به دلیل اهمیت این صفت و تأثیر آن در تأمین سعادت انسان، در اینجا به بُعد حیا از خود می‌پردازیم.

عالمان اخلاق درباره «حیا» به منزله صفت اخلاقی پسندیده، بسیار سخن گفته‌اند. آنان