۳. تقوا

یکی دیگر از عوامل عزتْ تقوا، خداترسی و خویشتن‌داری در برابر گناهان و امتناع از اطاعت غیرِ خداست. انسانِ باتقوا، در برابر هر آنچه غیر خداست آزاد است؛ نه اسیر هوای نفس خویش است و از آن اثر می‌پذیرد، و نه در برابر خواسته‌های همنوعان منقاد است. او صرفاً خشنودی خدا را معیار قرار می‌دهد و اگر از بنده او نیز اطاعت کند، در جهت فرمان خداوند و فقط به منظور جلب خشنودی اوست؛ بنابراین در برابر غیر خدا عزیز است. به همین دلیل از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله روایت شده است که فرمود: «من اراد عزّاً بلا عشیرة فلیتق الله؛^۱ هر کس خواستار عزت است، بی آنکه فامیلی داشته باشد، تقوای خدا پیشه کند». امام علی علیه السلام نیز می‌فرماید: «لا عزّ اعزّ من التقوی؛^۲ هیچ عزتی برتر از عزتِ حاصل از پرهیزگاری نیست».

۴. توکل

یکی از عوامل عزت نفس یا احساس خودتوانمندی، توکل است. مؤمنی که به حقیقتِ معنای توکل دست یافته و خدا را یگانه مؤثر در عالم امکان می‌داند، برای دستیابی به اهداف کوچک و بزرگ خویش، از هر آنچه غیر اوست چشم فرومی‌بندد، و با توکل بر خدای بزرگ، به توان خویش اعتماد و حرکت می‌کند. بنابراین توکل ضمن ایجاد یأس و ناامیدی از مخلوق، بر اعتماد فرد به توان خدادادش می‌افزاید و به پشتوانه حمایت پروردگار، تلاش خود را آغاز می‌کند و افزودن یاری خدا بر توان خداداد، خود را در زمزه نیرومندترینِ افراد برای رسیدن به هدفش خواهد یافت. حقیقتی که پیامبر صلی الله علیه و اله در بیان نورانی‌اش تصریح کرده است:

من احب ان یکون اقوی الناس فلیتوکل علی الله تعالی.^۳

هر کس می‌خواهد نیرومندترینِ مردم باشد، بر خدای بزرگ توکل کند.

کسی که راه درستی انتخاب کرده باشد، با توکل هرگز شکست نخواهد خورد: امام باقر علیه السلام: من توکل علی الله لا یغلب و من اعتصم بالله لا یهزم.^۴

۱. علم

پیش‌تر، گفته شد که احساس خودتوانمندی و عدم ابراز نیاز به دیگری، عزت نفس نامیده می‌شود. آنچه این احساس را در انسان تقویت می‌کند و او را از ابراز عجز و نیاز نزد همنوعان باز می‌دارد، از عوامل عزت نفس به‌شمار می‌آید. در این میان یکی از مهم‌ترین اموری که توانمندی و استقلال فرد را نزد دیگران افزایش می‌دهد و او را از احساس خواری و خودکم‌بینی باز می‌دارد، دانش‌اندوزی است. بی‌تردید کسی که اهل دانش است، به‌راحتی تحت تأثیر اطرافیان قرار نمی‌گیرد و دانش او در بسیاری اوقات، او را از تسلیم شدن در برابر هر رأی و سخن باطلی باز می‌دارد. بنابراین دانش، از برترین عوامل عزت نفس و در پی آن عزت در نظر همنوعان می‌شود. ازاین‌رو از امام علی علیه السلام چنین نقل شده است: «العلم عزّ، الطاعة حرز؛^۱ دانش عزت است و اطاعت]از خدا[نگهدارنده». ایشان در بیان دیگری می‌فرماید: «لطالب العلم عزّ الدنیا و فوز الآخرة؛ برای دانشجو، عزت در دنیا و رستگاری در آخرت خواهد بود». در بیان دیگری، ایشان می‌فرماید: «لا عزّ اشرف من العلم؛^۲ عزتی برتر از دانش نیست».

این عزت که همان احساس خودتوانمندی است، اگر منشأ آن علم باشد، موجب عزت در نظر مردم و رفعت جایگاه در دیدگان آنان خواهد شد. لذا در قرآن کریم به نتیجه عزت نفس که همان بلندمرتبگی در نظر همنوعان است تصریح شده است: (یرْفَعِ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ الَّذِینَ أوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ)^۳

۲. عقل

یکی از عوامل عزت نفس، عقل است. کسی که از قوّت عقل بالایی برخوردار است، هر رأی سستی را نمی‌پذیرد و برای پذیرش آرا، با خِردِ خویش آن رأی را ارزیابی می‌کند و صحت و سقم آن را بررسی می‌کند. پس همچون موم در دست دیگران رام نیست و خود، صاحب رأی و نظر است. به این دلیل از امام علی علیه السلام نقل شده است که فرمود: «کم من ذلیل اعزه عقله؛^۴ چه بسیار خواری که عقلش او را عزیز گرداند».