و در حد و اندازه توشه همراهان خود خوار شود.^۱ ایشان می‌فرماید:

لا ینبغی للمؤمن أن یذل نفسه، قیل له: و کیف یذل نفسه؟ قال: یتعرض لما لا یطیق.^۲

برای مؤمن سزاوار نیست که نفس خویش را خوار کند. گفته شد: چگونه خود را خوار می‌کند؟ فرمود: اینکه کاری را عهده‌دار شود که توان انجام‌دادنش را ندارد.

ایشان می‌فرماید:

إیاک و ما تعتذر منه فإن المؤمن لا یسئ و لا یعتذر:^۳

بپرهیز از کاری که باید از انجام‌دادن آن عذرخواهی کنی؛ زیرا مؤمن خطا نمی‌کند و عذرخواهی هم نمی‌کند.

به نظر می‌رسد علت این سفارشِ امام ششم علیه السلام پاسداری از عزت نفس است؛ زیرا امام علی علیه السلام پیش از آن حضرت فرموده است:

الاستغناء عن العذر أعز من الصدق به.^۴

بی‌نیاز بودن از عذرخواهی، عزتمندانه‌تر است از اعتراف به آن.

افزون بر آنچه گذشت، احساس عزتمندی ثابت نیست و با تغییر شرایط، سن، موفقیت‌ها و شکست‌ها تغییر می‌یابد. برای مثال، کسی که پی‌درپی شکست می‌خورد یا سرزنش می‌شود یا در معیشت و گذران زندگی خویش ناموفق است، کم‌کم عزت نفس خویش را از دست می‌دهد و به حس حقارت مبتلا می‌شود. لذا دوراندیشی و احتیاط، از جمله ویژگی‌هایی است که می‌تواند از عزت نفس پاسداری کند و زمینه خواری را از بین ببرد.

• عوامل عزت نفس

برای احساس خودتوانمندی یا عزت نفس، در روایات عواملی برشمرده شده است. برخی از مهم‌ترینِ این عوامل عبارت است از:

کنی، در ذاتش فقیر، و در نفسش ذلیل است، و هیچ چیزی که نفعش در آن باشد را مالک نیست، مگر آنکه خدا به او ترحم کند، و سهمی ازعزت به او بدهد‌... با این بیان روشن شد که: جملة (مَنْ کانَ یرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً) سیاقش آن نیست که بخواهد اختصاص عزت به خدا را بیان کند، به‌طوریکه غیر از خدا کسی دستش به آن نرسد، و نمی‏خواهد بفرماید هر کس در طلب عزت برآید، چیزی را طلب کرده که وجود ندارد، و ناشدنی است، بلکه معنایش این است که هر کس عزت می‏خواهد، باید از خدای تعالی بخواهد؛ زیرا عزت همه‏اش از آنِ خدا است، و هیچ موجودی نیست که خودش بالذات عزت داشته باشد.^۱

نتیجه آنکه از نظر آموزه‌های اسلامی، عزت نفس انسان مؤمن نباید آنچنان افراطی باشد که وابستگی و تعلق خود را به خدا نبیند یا از یاد ببرد. اما از سوی دیگر، نباید آن‌قدر ضعیف باشد که نتیجه ضعف در عزت نفس، موجب ذلت و خواری در برابر همنوعانش که همانند اویند شود. امام صادق علیه السلام در خصوص پاسداری از عزت نفس می‌‌فرماید:

ان الله عزوجل فوض الی المؤمن اموره کلها و لم یفوض الیه‏ ان یذل نفسه ‏ ألم تسمع لقول الله عز و جل: (وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ) فالمؤمن ینبغی أن یکون عزیزا و لا یکون ذلیلا، یعزه الله بالإیمان و الإسلام.^۲

خداوند تمام کارهای مؤمن را به خود او واگذار کرده ولی به او اختیار نداده که ‏خود را خوار و ذلیل کند. مگر ندیدی که خدای تعالی در قرآن کریم دراین‌باره فرموده است: «تنها عزت از آن خدا و پیامبر او و مؤمنان است» که به حکم این آیه، مؤمن باید عزیز باشد و ذلیل نباشد.

پاسداری از عزت نفس و پرهیز از خواری در برابر همنوعان، آنچنان مهم است که امام صادق علیه السلام در پاسخ ابوبصیر، مؤمنی را که عزم سفر حج کرده است، از همسفر شدن با قافله‌ای که اهل آن از نظر مالی، برتر از اویند منع می‌کند و می‌فرماید: من دوست ندارم مؤمنی به سبب ناتوانی از همراه داشتن توشه‌ای مناسب