است که برای انسان‌ها در زندگی پیش می‌آید. در زندگی، حوادث بسیاری واقع می‌شود که اضطرار و استیصال برای انسان رخ می‌دهد و در آن لحظه، انسان خود را تنها احساس می‌کند و جز خدا پناه و یاوری نمی‌یابد؛ فقط او را ناظر احوال خود و قادر بر یاری خویش می‌بیند و آنگاه است که در درون با او نجوا، و از او استمداد می‌کند؛ حوادثی چون: اتفاقات ناگوار برای خانواده به‌ویژه فرزند آنگاه که پزشکان از درمان و مداوا ناامید شوند، یا هنگامی که دست آدمی از همه جا برای تأمین هزینه عمل جراحی فرزند کوتاه می‌شود و امیدی برایش باقی نمانده باشد، یا وقتی که بی‌گناه در بند قانون گرفتار شده و هیچ گواهی بر تبرئه خود نداشته باشد و همه شواهد علیه او باشد. در این مواقع، علی‌رغم قطع همه امیدهای ظاهری، در عمق دل و گوشه‌ای از قلب آدمی، امیدی دیگر نمایان می‌شود و او را وامی‌دارد تا در درون، با موجودی که برای او حضور، شنوایی، بینایی و قدرتِ بی‌نهایت قایل است نجوا کند و برای رفع نیاز و اضطرار خویش از او استمداد کند. خداوند در طول زندگی هر انسان، بارها خود را از این طریق یا از طرق دیگر به بنده‌اش می‌شناساند و وابستگی مطلق او را به شهود او می‌رساند و فقط انسان‌های بیداردل، از این تجارب درس می‌گیرند و هدایت می‌شوند؛ اما بیشترِ انسان‌ها پس از مدتی آن تجربه را فراموش می‌کنند و حقیقت عین‌الربطی خود و وابستگی و نیاز مطلق خویش، و بی‌نیازی و قدرت مطلق خداوند را از یاد می‌برند.

بر اساس آنچه گذشت، با تهذیب نفس می‌توان قلب خود را برای تابش معرفت قلبی و شهودی بر آن، و دریافت معارف آماده کرد و خویشتن را از نتیجه شناخت شهودی بهره‌مند کرد. شکل ذیل، انواع شناخت عقلی و قلبی را نشان می‌دهد.

أعْرَضْتُمْ).^۱

و چون در دریا شما را خطری پیش آید، همه آن‌ها که می‌پرستیدید از نظرتان محو می‌شود، مگر او؛ و چون شما را به ساحل نجات برساند]مجدداً غافل شده[از او روی می‌گردانید.

امام صادق علیه السلام به معرفت قلبیِ ناشی از این تجربه تصریح کرده است. ایشان در پاسخ به کسی که از خداوند و چگونگی شناخت او می‌پرسد، به این نوع تجربه اشاره کرده، خدا را از این طریق به او می‌شناساند. در این نوع شناخت، شهودِ ناتوانی، عجز و درماندگی و نیز وابستگیِ خود به نیرویی قادر و متعال، فرد را ابتدا به «خودآگاهی» و سپس به «خداآگاهی» می‌رساند. امام می‌فرماید:

آیا هرگز بر کشتی سوار شده‏ای؟ گفت: آری.

فرمود: آیا آن کشتی که سوار شده‏ای شکسته است؟ در حالتی که کشتی دیگری برای نجات تو نبوده باشد و خودت هم شناگری را نیاموخته باشی؟ گفت: آری.

فرمود: آیا در چنین هنگامی، قلب تو متوجه این موضوع شد که چیزی هست که تو را از این ورطه و غرقاب، نجات و خلاصی دهد؟ گفت: آری.

امام صادق فرمود: همان چیز خداست. او همان خدایی است که هنگامی که هیچ نجات‌دهنده‏ای وجود ندارد، بر نجات انسان قدرت دارد. اوست که هنگامِ نبودن هیچ‌گونه فریادرسی، به فریاد انسان می‌رسد.^۲

معرفت قلبیِ اشاره‌شده در بیان امام صادق علیه السلام، معرفت قلبی به خداست؛ اما این شناخت محصول شهود عجز و نیاز و وابستگی خود است. این شهود شبیه هنگامی است که در عالم ذر، خدا خودِ انسان را به او نمایاند و به‌واسطه این خودآگاهی، مقام ربوبی خویش را به او نشان داد. سپس از او اعتراف گرفت که او پروردگار بی‌همتاست.^۳

آنچه در متون یادشده به آن اشاره شده است، نمونه‌ای از موارد بی‌شمار اضطرار