107
رفتار اخلاقی انسان با خود

خداوند خیر بنده‌ای را بخواهد، دو چشم قلبش را می‌گشاید و او را به امور مربوط به آخرتش که از نظر او پنهان است، بینا می‌کند؛ و اگر جز خیر برایش بخواهد، قلب او را از ادراک این معانی عاجز خواهد کرد.۱

امام صادق علیه السلام دراین‌باره به سلیمان‌بن‌خالد می‌گوید:

ای سلیمان، همانا تو از قلب و قوای شنوایی برخورداری؛ و خدا اگر هدایت بنده‌اش را بخواهد، گوش‌های قلبش را می‌گشاید؛ و اگر جز آن برایش بخواهد، بر گوش‌های قلبش مُهر خواهد زد و هرگز اصلاح نخواهد شد؛ و این همان کلام خداست که می‌فرماید: یا بر قلب‌هایی که قفل‌ها نهاده شده۲.۳

بنابراین، قلب یکی از ابزارهای مهم ادراکی و شناختی انسان است و بخش وسیعی از شناخت انسان،۴ به آن ارتباط خواهد داشت. البته اگر مفهوم قلب را جان و نفس آدمی بدانیم و عقل را نیز از متعلقات قلب به‌شمار آوریم، در آن صورت، همه ادراکات و معلومات برای آن حاصل می‌شود.۵

اما همان‌گونه که بیان شد، این ابزار از مهم‌ترین ابزارهای شناخت دانسته شده است. یکی از نشانه‌های اعتبار بالای ادراکات قلبی این است که به شناخت قلبی، علم نمی‌گویند بلکه به آن بینایی و بصیرت گفته می‌شود. از سوی دیگر، به جهل قلبی، نادانی نمی‌گویند بلکه به آن نابینایی و ناشنوایی گفته می‌شود. پس همان‌گونه که ادراکات گوش و چشم برای انسان اعتبار بسیاری دارد و یقینی است، ادراکات قلبی نیز از این ویژگی برخوردار است.

از نشانه‌های دیگرِ اهمیت قلب بصیر و ادراکات آن، این است که بالاترین بلایی که خداوند، بنده گنهکار خود را به آن مبتلا می‌کند، قساوت قلب است؛ چرا که با

1.. الخصال: ص۲۴۰ ح۹۰؛ دانشنامۀ عقاید اسلامی ج۲ص۴۳۴ح۱۷۱۵. «ألا إن للعبد أربع أعین: عینان یبصر بهما أمر دینه و دنیاه، و عینان یبصر بهما أمر آخرته، فإذا أراد الله بعبد خیرا فتح له العینین اللتین فی قلبه، فأبصر بهما الغیب فی أمر آخرته، و إذا أراد به غیر ذلک ترک القلب بما فیه».

2.. محمد: ۲۴.

3.. المحاسن: ج۱ ص۳۱۸ ح۶۳۳؛ دانشنامۀ عقاید اسلامی: ج۲ص۴۳۶ح۱۷۱۹. «یا سلیمان، إن لک قلبا و مسامع، و إن الله إذا أراد أن یهدی عبدا فتح مسامع قلبه، و إذا أراد به غیر ذلک ختم مسامع قلبه فلا یصلح أبدا، و هو قول الله تعالى: أم على قلوب أقفالها».

4.. ر. ک: دانشنامۀ امام علی علیه السلام قلب و معرفت قلبی: ج۱ ص۶۶ ـ ۷۶.

5.. ر. ک: اخلاق در قرآن ج۱ ص۲۴۷ ـ ۲۶۵.


رفتار اخلاقی انسان با خود
106

کرده است.۱ بنابراین می‌توان ادعا کرد که تقریباً همه صاحب‌نظران مسلمان با الهام از قرآن کریم بر این باورند که قلب نیز یکی از مهم‌ترین ابزارهای شناخت آدمی بوده و بر اساس برخی متون دیگر، شناخت قلبی عمیق‌ترین شناخت دانسته شده است. البته تعابیر تمثیلی برای شناخت قلبی در متون دینی به کار رفته و برای قلب نیز ادوات کمکی مانند چشم و گوش فرض شده است۲ و به نقش ابزاری قلب برای فهم و درک به کمک گوش و چشم قلبی تصریح شده است. پیامبر خدا صلی الله علیه و اله در بیانی صریح و روشن دراین‌باره می‌فرماید:

هیچ بنده‌ای نیست مگر آنکه در صورتش دو چشم است که امور مربوط به دنیایش را می‌بیند و دو چشمی است که با آن امور مربوط به آخرتش را مشاهده می‌کند؛ اگر خداوند خیر بنده‌ای را بخواهد، دو چشم قلبش را می‌گشاید و او را به وعده‌های غیبی و آنچه غایب است بینا می‌سازد؛ پس او با غیب، به غیب ایمان می‌آورد.۳

البته مقصود آن حضرت از این بیان، چشم و گوش ظاهری نیست، بلکه قوای ادراکی است؛ یعنی همان‌گونه که چشم و گوش، قوای ادراکی سرِ انسان است، قلب او نیز از قوای ادراکی برخوردار است. لذا امام علی علیه السلام منشأ و منبع حکمت را قلب می‌داند و می‌فرماید: حکمت، درختی است که در قلب می‌روید و میوه‌اش در زبان جاری می‌شود.۴

امام زین‌العابدین علیه السلام درباره قلب و نقش ابزاری آن و نیز ادوات قلب برای شناخت می‌فرماید:

همانا برای بنده دو چشم است که امور مربوط به دین و دنیایش را می‌بیند؛ و دو چشمی است که با آن امور مربوط به آخرتش را می‌بیند؛ پس اگر

1.. حج: ۴۶: (أفَلَمْ یسِیرُواْ فِى الأرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یعْقِلُونَ بِهَآ أوْ ءَاذَانٌ یسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لأ تَعْمَى الأبْصَـرُ وَ لَـكِن تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِى فِى الصُّدُور)؛ آیا در زمین نمى‌گردند تا برایشان دل‌هایى باشد كه بدان اندیشه كنند، یا گوش‌هایى كه بدان بشنوند، چشمانشان كور نیست، بلكه دل‌ها و قلب‌هایى كه در سینه‌هایشان است، كور و نابیناست».

2.. ر. ک: حج: ۴۶.

3.. الفردوس: ج۴ ص۱۴ ح۶۰۴۰؛ دانش‌نامۀ عقاید اسلامی: ج۲ص۴۳۲ح۱۷۰۸. «ما من عبد إلا و فی وجهه عینان یبصر بهما أمر الدنیا، و عینان فی قلبه یبصر بهما أمر الآخرة، فإذا أراد الله بعبد خیرا فتح عینیه التی فی قلبه، فأبصر بهما ما وعد بالغیب و مما غیب فآمن الغیب بالغیب».

4.. غرر الحكم: ح۱۹۹۲؛ دانشنامۀ عقاید اسلامی: ج۲ ص۴۳۴ ح۱۷۱۳.

  • نام منبع :
    رفتار اخلاقی انسان با خود
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 7456
صفحه از 327
پرینت  ارسال به