با عقول، شناخت خدا محکم و پایدار می‌شود.^۱

مؤمن، به خدا ایمان نمی‌آورد مگر آنکه تعقل کند.^۲

دین و ادب، نتیجه عقل است.^۳

اهمیت عقل به مثابه ابزار کسب شناخت، به اندازه‌ای است که درباره آن، دو حدیث ذیل از معصوم علیه السلام صادر شده است:

امام علی علیه السلام: لا عدم اعدم من عدم العقل؛^۴ نیستی بالاتر از نبود عقل نیست.

امام باقر علیه السلام: لا مصیبة کعدم العقل؛^۵ مصیبتی بالاتر از نبودِ عقل نیست.

ازآنجاکه میان خداشناسی و خودشناسی، پیوندی ناگسستنی برقرار است و شناخت یکی (نفس) منجر به شناخت دیگری (خدا) می‌شود؛ و اگر میان ادب و نیز جانبداری از حق، با خودشناسی رابطه‌ای ناگسستنی برقرار است، پس «شناخت نفس» نیز بدون عقل میسّر نخواهد بود، همان‌گونه که ابزار هر شناخت عقل است و بدون آن، شناخت حاصل نخواهد شد.

۳. قلب

اندیشمندان بزرگ مسلمان، به تبیین مفهوم «قلب» در قرآن پرداخته‌اند. غزالی در احیاء العلوم و برخی دیگر از دانشمندان مسلمان از جمله علامه طباطبایی،^۶ استاد مطهری^۷ و استاد مصباح یزدی^۸ به تبیین معنای قلب در قرآن همت گمارده‌اند. علی‌رغم برخی اختلاف نظرها در دیدگاه‌های این اندیشمندان، در اینکه قلب یکی از ابزارهای^۹ انسان برای فهم و درک و نیز حصول شناخت است، اتفاق نظر وجود دارد و آیاتی از قرآن کریم نیز به نقش ابزاری قلب در دستیابی به شناخت تصریح

ابزار دستیابی به علم و معرفت است و هم خود، هم محیط خود و شرایط اجتماعی و علت‌العلل، و هر آنچه را متعلَّق شناخت است، می‌شناساند. پس کسی که شناخت بیشتر و بهتری از این امور به‌دست آوَرَد، در تعامل با آن‌ها رفتار مناسب‌تر، معقول‌تر و صحیح‌تری برمی‌گزیند و در امور دینی و اخروی، اخلاقی و معنوی و نیز در زمینه‌های مادی و دنیوی پیشتاز خواهد بود. ازاین‌رو، اندیشمندان مسلمان، برای عقل هم به کارکرد نظری، و هم کارکرد عملی، و هم کارکرد ابزاری قائل‌اند و احادیث معصومان علیهم السّلام به‌ویژه امام علی علیه السلام گواه این ادعاست.^۱

بنابراین «عقل» یکی از ابزارهای بسیار مهم و شاید مهم‌ترین ابزار کسب معرفت و شناخت، و از جمله شناخت خود به‌شمار می‌آید. بسیاری از آیات قرآن کریم، با بیان‌های گوناگون انسان‌ها را به بهره‌گیری از عقل توصیه کرده است:

(کذلِک یبَینُ اللهُ لَکمُ الْآیاتِ لَعَلَّکمْ تَعْقِلُونَ)^۲

خداوند این‌گونه نشانه‌هایش را برای شما بیان می‌کند تا شاید بیندیشید.

(أ فَلَمْ یسِیرُوا فِی الْأرْضِ فَتَکونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یعْقِلُونَ بِها أوْ آذانٌ یسْمَعُونَ بِها)^۳

آیا [این کافران] در روی زمین به سیر و تماشا نرفتند تا دل‌هاشان بینش و هوش یابد و گوششان به حقیقت شنوا شود؟

امام علی علیه السلام ضمن بیان رابطه عقل و علم (العقل مَرکب العلم)^۴ به نقش عقل در خودشناسی به طور خاص اشاره فرموده است: «برترین عقل، خودشناسی است».^۵ ایشان در سخن دیگر فرموده است: «برترین عقل، شناخت حق با حق است».^۶ در برخی احادیث دیگر از ایشان، عقل ابزار شناخت خدا و اعتقادات دینی دانسته شده است: