آیات و روایات مربوط به احسان داشته‏اند و در منابع اخلاقی و عرفانی نیز آیات احسان همراه با پار‏‏ه‏‏ای تحلیل‏‏ها، برداشت‏‏ها و بیان پیامدهای آن و نیز شمارش آثار غفلت از آن در فرایند سلوک، تکامل اخلاقی و معنوی افراد و جامعه و نیز ترسیم حوزه‏‏های گوناگون آن به کار رفته است.^۱

بررسی آیات قرآن‏‏کریم نشان می‏‏دهد که احسان متناسب با چگونگی کاربرد آن در سه معنای «انجام کار نیک»، «نیکی کردن به دیگری» و «انجام کامل کاری به بهترین شکل» به کار رفته است. دو معنای نخست با مصادیق گوناگون درباره روابط مختلف انسان با خدا، خود و دیگران به کار رفته است، ولی مفهوم اخیر فقط درباره خداوند کاربرد دارد.^۲

برخی از فیلسوفان اخلاق نیز اصل «نیکوکاری» را مورد توجه قرار داده‏اند و با طرح سؤال از چیستی و مفهوم اصل نیکوکاری، چهار معنای زیر را که از حداقلی تا حداکثری است، بدان نسبت داده‏اند:

نباید شرّ یا آسیب رساند.

باید از شرّ یا آسیب جلوگیری کرد.

باید شرّ را از میان برکَند.

باید نیکی کرد یا خیر رساند.^۳

معنای مورد نظر ما در اینجا معنای چهارم (نیکی کردن به دیگری) است که در ادامه با توجه به نظرات برخی لغت شناسان تبیین می‏‏گردد.

صاحب تهذیب ‏‏اللغة احسان را در مقابل «إساءة» (بدى کردن، ناسزا گفتن، زیان رساندن) قرار داده است.^۴

فصل یکم

بایسته‏‏ها و شایسته‏‏های اخلاقی و رفتاری همسایگان

مقدمه

براساس اصول بنیادین در معاشرت با همسایگان که در بخش پیشین ذکر شد، منش‏ها و رفتارهایی پی‏ریزی می‏‏شود که همه از متن روایات اهل بیت علیهم السلام درباره حقوق همسایگان و هم‏نوعان استخراج شده است و به نظر می‏‏رسد که توجه پیشوایان معصوم علیهم السلام به تکالیف مزبور در تعامل با همسایه‏‏ها از جایگاه ارزشمند و اثرگذار آنان در روابط همسایگی حکایت دارد.

مهم‏‏ترین بایسته‏‏ها و شایسته‏‏های اخلاقی در رفتار با همسایگان که از روایات اسلامی برمی‏‏آید، می‏توان به موارد زیر اشاره کرد: احسان و نیکوکاری، یاری‏‏رسانی، خوش‏‏ اخلاقی، خوش ‏‏گمانی، خیرخواهی، عیب‏‏پوشی، تجدید پیمان، شکیبایی بر آزار، عفو و گذشت، فروتنی، گرامی داشتن و احوال پرسی.

۱. احسان و نیکوکاری

یکی از مهم‏ترین و اساسی‏ترین تکالیف اخلاقی در حوزه هم‏جواری، احسان به همسایگان است که از آموزه‏‏های وحیانی و مفاهیم بنیادین و پُردامنه قرآن‏‏کریم است و بازتاب وسیعی در فرهنگ و اندیشه اسلامی یافته است.

فقهای شیعه و اهل سنّت برای استنباط احکام فقهی استنادهای گسترده‏ای به