رفتاری، شیوه‏‏ای را انتخاب کنند که برای دیگران مفید باشد و از انجام کارهایی که به آنها آسیب یا ضرر می‏رساند، دوری کنند. مبنای این اصل از آنجاست که انسان‏‏ها مانند حلقه‏‏های یک زنجیر، حیات و قوامشان در گرو پیوستگی و وابستگی به یکدیگر است و بدین سبب بیشتر توصیه‏‏های ادیان الهی و پیامبران و ائمه معصومان علیهم السلام را همدلی، همکاری، دلسوزی و خدمت‏‏رسانی تشکیل می‏‏دهد و خود ایشان نیز با تمام توان در رأس خدمت‏گزاران جامعه بوده‏‏اند.

ارزش سودمندی و خدمت‏‏رسانی در آموزه‏‏های اسلامی به قدری است که شرح آن از حوصله این نوشتار بیرون است؛ برای نمونه پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله جایگاه نیکی به مردم و سودمندی را پس از ایمان به خدا قرار داده و فرموده است:

رَأْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الدِّینِ التَّوَدُّدُ إِلَى النَّاسِ وَ اصْطِنَاعُ الْخَیرِ إِلَى كُلِّ بَرٍّ وَ فَاجِر^۱.

اوج خردمندی، پس از دینداری، اظهار دوستی به مردم و نیکی‏‏کردن به هر خوب و بد است.

آن حضرت در مناسبت دیگری سود رسانی را هم‏رتبه ایمان به خدا دانسته و فرموده‏اند:

خَصلَتانِ لَیسَ فَوقَهُما مِنَ البِرِّ شَی‏ءٌ: الإِیمانُ بِاللّهِ، وَالنَّفعُ لِعِبادِ اللّهِ^۲.

دو ویژگی است که هیچ کار نیکى بالاتر از آنها نیست: ایمان به خدا و سود رسانى‏ به بندگان خدا.

همچنین آن حضرت بهترین مردمان را کسانی‏‏ می‏‏دانند که دیگران به واسطه آنان به سود و منفعت دست یابند: «خَیرُ النَّاسِ مَن‏ انْتَفَعَ‏ بِهِ النَّاس»^۳.

در کنار سود‏‏مندی و خیر‏‏رسانی، اصل «زیان نرساندن» نیز مورد توجه اسلام قرار گرفته و چه بسا از خدمت‏رسانی نیز مهم‏‏تر باشد؛ چنان‏که با توجه به روایات

نیستند و بعضی از آنها بر بعضی دیگر مقدم‏‏اند. اسلام حتی برای همسایگان نزدیک، حقوق خاص قرار داده است؛ پس هرچه پیوند نزدیک‏تر باشد، روابط متقابل، قوی‏تر و حقوق و تکالیف دو طرف نسبت به هم بیشتر است.^۱

این کلام حکیمانه پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله درباره درجه‏‏بندی همسایگان، در تبیین اصل فوق بسیار راهگشاست:

همسایگان سه قسم‏‏اند: همسایه‏ای که سه حق دارد: حقّ همسایگی، حقّ اسلام و حقّ خویشاوندی؛ و همسایه‏ای که دو حق دارد: حقّ اسلام و حقّ همسایگی و همسایه‏ای که یک حق دارد و آن کافری است که فقط حقّ همسایگی دارد و بس.^۲

پیام این حدیث نبوی آن است که حق همسایگی منوط به هم‏‏عقیده بودن و داشتن روابط خویشاوندی نیست، بلکه صِرف همسایه بودن، عاملی برای پایبندی به حقوق همسایگی است. افزون بر آن، نزدیک‏‏تر بودن همسایه باید محور رفتارهای ما با او باشد؛ زیرا پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله در این‏‏باره می‏فرماید:

هنگامی که دو نفر همزمان تو را دعوت کردند، دعوت کسی را که خانه‏‏اش نزدیک‏تر است بپذیر؛ زیرا آن‏که خانه‏اش نزدیک‏‏تر است، در همسایگی مقدّم است و اگر یکی زودتر دعوت کرده است، دعوت او را بپذیر!^۳

۸ ـ ۳. سود‏‏مندی و ضرر نرساندن به هم‏نوع

یکی دیگر از اصول اخلاقی در تعاملات همسایه‏‏ها اصل «سود‏‏مندی و ضرر نرساندن به هم‏نوع» است که براساس آن باید همسایگان در میان شیوه‏‏های اخلاقی و