۷ ـ ۳. برتری ارتباط با نزدیکان در روابط اجتماعی

اصل هفتم از اصول ارزش‏‏شناختی برای پاسخ‏گویی به نیازهای ارزشی جامعه، اصل «برتری ارتباط با نزدیکان در روابط اجتماعی» است. این اصل برپایه این حقیقت استوار است که ارتباط افراد جامعه با همدیگر و پیوند زندگی آنان در یک سطح نیست. زندگی برخی افراد در تمام شبانه‏‏روز با یکدیگر پیوند خورده و در همه ابعاد و مسائل زندگی با هم ارتباط دارند. برخی نیز ارتباطشان در این حد نیست.

با این‏که زندگی افراد، خواه ناخواه به هم مربوط است و مستقیم و غیرمستقیم به هم پیوند خورده است، اما در این ارتباطات، خطوط پررنگ و کم‏رنگی وجود دارد که شدت و ضعف و تفاوت بسیاری با هم دارند. این تفاوت ارتباطات و دوری و نزدیکی افراد، زمینه دیگری برای شکل گرفتن حقوق و تکالیف اجتماعی است که سبب نوعی تقسیم وظیفه می‏شود.

مراتب و درجاتی که در رابطه افراد وجود دارد، مقتضی حقوق و تکالیف مختلفی برای آنان است و تکالیف فرد نسبت به یکایک افراد جامعه کاملاً یکسان نیست، بلکه به تناسب دوری و نزدیکی و تماس و خویشاوندی، تفاوت دارد. همچنین حقوقی که بر یکدیگر دارند، متأثر از این عامل، دارای درجات و کیفیت‏های متفاوتی خواهد بود.

حاصل آن‏که یکی از معیارهای اختلاف حقوق و تکالیف، درجه‏‏بندی ارتباطات اجتماعی است که باید ترتیب اهم و مهم در آنها رعایت شود؛ چنان‏که خداوند متعال فرمود:

(وَأُوْلُوا اْلأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْض فی كِتابِ اللَّه)^۱.

و برخی خویشاوندان در کتاب خدا نسبت به بعضی دیگر اولویت دارند.

آیه فوق بر این اصل تأکید می‏کند که حتی خویشان و بستگان ما نیز یکسان

و در برخی موارد، ناممکن می‏‏سازد. در مقابل، وظیفه امر به معروف و نهی از منکر در تعامل با همسایه‏‏ها از دیگر مسئولیت‏‏های اخلاقی همسایگان در قبال یکدیگر است که در سایه خیرخواهی و اصل نظارت اجتماعی، قابل طرح و بررسی است.

۶ ـ ۳. درجه‏‏بندی مصالح معنوی و منافع مادّی

درجه‏بندی مصالح معنوی و منافع مادّی اصل دیگری است که می‏‏تواند زیربنای حلّ برخی از تعارضات اخلاقی در جامعه باشد؛ زیرا گاهی تأمین نیازهای مادّی با رعایت مصالح معنوی تزاحم پیدا می‏کند که در این صورت این پرسش مطرح می‏شود که در تزاحم میان مادیات و معنویات مرتبط با روابط همسایگی، کدام اصل کارایی بیشتری دارد و آیا عالی‏ترین حد از مصالح مادی را باید مقدم داشت و رشد معنوی را کنار گذاشت یا باید با پذیرش رشد مادی کم‏تر، مصالح معنوی را نیز تأمین کرد؟

در پاسخ می‏توان گفت که در چنین تزاحمی میان مادیات و معنویات، اصل اولی این است که مصالح اهمّ معنوی مقدم باشد؛ زیرا انسانیت انسان و کمال حقیقی او در سایه معنویات به دست می‏آید. معنویات، انسان را به خدا نزدیک می‏کند و زندگی مادی، مقدمه دستیابی به معنویات و وسیله تأمین آن است. البته گاهی نیز منافع مادی نسبت به مصالح معنوی ارجحیّت می‏‏یابد که در این صورت با گزینش منافع عالیِ مادی، از مصالح معنوی آن دست می‏‏کشیم یا به کمترین آن بسنده می‏‏کنیم؛ مثلاً اولویت حفظ ساختمان خانه بر ایجاد زحمت بر همسایه (با بوی بد و صدای ناهنجار تخلیه چاه) یا اولویت خوراندن دارو به بیمار با اجبار بر ناراحتی و عدم رضایت وی (در صورتی که می‏‏دانیم مصلحت او در خوردن داروست).

بنابراین درجه‏‏بندی مصالح معنوی و منافع مادّی و گزینش اهمّ بر مهم، اصل دیگری است که در تعیین ارزش اعمال و رفتارهای همسایگان در زندگی اجتماعی باید بدان توجّه کرد.