کند، درد آن عضو را در سایر اعضای جسدش درمی‏‏یابد و ارواح مؤمنان از یک روح هستند و روح مؤمن به روح خداوند، از اتصال شعاع خورشید به خورشید، متصل‏‏تر است.

نتیجه آن‏که آموزه‏‏های اسلامی با ایجاد تعاملات اجتماعی برمبنای اعتقاد به توحید، معاد و دیگر ارزش‏های دینی موجب می‏‏شود در میان افراد جامعه احساس تعلّقی به وجود آید که عامل پیوند افراد به یکدیگر است.

بنابراین اعضای جامعه اسلامی عضو یک «کُلّ» هستند و سرنوشت، تحرّک، فساد، حقوق، سعادت، حاکمیت، عدالت و آزادی آنها با همه اعضای این «کُلّ» گره خورده است؛ ازاین‏رو یکپارچگی و پیوند، حائز اهمیت است و همزیستی مسالمت‏‏آمیز و تعاملات پایدار اخلاقی برمحور دین، دارای ارزش مثبت بوده، با تلاش و مجاهدت مردم قابل دسترسی و دستیابی است.

اسلام برای نیل به این همبستگی و همزیستی سالم و اخلاقی، خرده نظام‏‏هایی را معرفی می‏کند و با تدوین بایدها و نبایدها همگان را به آنها فرا می‏‏خواند. نظام همسایگی در آموزه‏‏های اسلامی یکی از این خرده نظام‏‏هاست که به‏مثابه یک خانواده بزرگ و یک جامعه کوچک است و می‏‏تواند با ایجاد عواطف مثبت و تعاملات سازنده، زمینه تحقق جامعه بزرگ توحیدی را فراهم آورد.

بنابر آنچه گفته شد، همبستگی اجتماعی از یک سو می‏تواند هدف متوسطی باشد که بستر دستیابی به هدفی عالی (توحید و قرب الهی) خواهد بود و از دیگر سو صلاحیت دارد که معیار اخلاقی برای سنجش خوبی و بدی خلقیات و رفتارهای اجتماعی باشد؛ بدین معنی که آنچه همبستگی و وفاق اجتماعی را تقویت کند، دارای ارزش اخلاقی مثبت و آنچه این همبستگی را تهدید و تضعیف کند، دارای ارزش اخلاقی منفی است.

بر همین اساس است که وقتی در قرآن کریم و روایات، سخن از احسان به همسایگان، رسیدگی و همیاری، اکرام، فروتنی، گذشت، احوال ‏‏پرسی و سایر

فرهنگ اسلامی که هم عقل‏‏پذیر و هم دلنشین است، می‏‏کوشد با کمک عقل و همیاری عواطف انسانی، این همبستگی و یکپارچگی را به وجود آورد و تقویت کند. توضیح این‏که عقل، تشکیل جامعه را برمحور منافع اعضای آن (اعم از منافع مادی و معنوی) ضروری می‏‏داند و عواطف نیز در تقویت و استحکام روابط اجتماعی‏ که براساس عوامل دیگری تحقّق یافته‏اند، نقش‏‏آفرینی می‏‏کنند. از سوی دیگر، اسلام در پی آن است که انسان‏ها براساس تأمین مصالح مادی و معنوی خود با هم متحد شوند و جامعه واحدی را تشکیل دهند، اما در عین حال برمحور معنوی، بیش از محورهای مادّی تأکید دارد و می‏خواهد همه را دور محور «حبل اللّه»^۱ و تدین به دین الهی جمع کند و با هم پیوند دهد.^۲

بنابراین دین اسلام با توجه به این هدف بزرگ، آیینی است که صریحاً بنای دعوت خود را بر اجتماع گذاشته و با دستورات متعددی انسان‏‏ها را به اتّحاد، تشکّل و انسجام فراخوانده است. به همین منظور، قرآن کریم مؤمنان را در جامعه اسلامی، برادر یکدیگر می‏‏داند^۳ و احادیث اسلامی نیز همه افراد جامعه را اعضای یک بدن می‏دانند؛ مثلاً جناب ابو بصیر از امام صادق علیه السلام نقل می‏‏کند که ایشان در قالب تمثیلی حکیمانه و زیبا فرمود:

الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ كَالْجَسَدِ الْوَاحِدِ، إِنِ اشْتَكى‏ شَیئاً مِنْهُ وَجَدَ أَلَمَ ذلِكَ فِی سَائِرِ جَسَدِهِ، وَ أَرْوَاحُهُمَا مِنْ رُوحٍ وَاحِدَةٍ، وَ إِنَّ رُوحَ الْمُؤْمِنِ‏ لَأَشَدُّ اتِّصَالًا بِرُوحِ اللَّهِ مِنِ اتِّصَالِ شُعَاعِ الشَّمْسِ بِهَا^۴.

مؤمن، برادر مؤمن است؛ مانند اعضای جسد واحد؛ اگر عضوی ناله