مسئولیت‏‏آور نیست.^۱

همان‏‏گونه که ملاحظه شد، توجّه و عمل به این اصل می‏‏تواند بخشی از مشکلات موجود در روابط اجتماعیِ همسایگان را برطرف سازد.

برخی دیگر همچون آیة اللّٰه مصباح یزدی «احسان» را به معنای «تأمین زندگی افراد ناتوان» دانسته‏اند:

در هر جامعه به طور طبیعی افرادی پیدا می‏شوند که در شرایط استثنایی قرار دارند و تنها با کار خود قادر به تأمین نیازهای زندگی خویش نیستند؛ مثلاً افرادی با نقص عضو متولد می‏‏شوند که مثل دیگران قادر به تلاش و تأمین مصالح اجتماعی نیستند... اصل احسان برای جبران کمبودها و نیازهای چنین افرادی است که در هر جامعه وجود دارند؛ پس لازم است افراد دیگر، زندگی این افراد را اداره و یا دست‏‏کم نیازهای اولیه و ضروری آنان را تأمین کنند؛ ازاین‏رو قرآن‏‏کریم در کنار اصل عدل، به منظور تأمین زندگی این‏‏گونه افراد، اصل احسان را مطرح می‏‏کند.^۲

پذیرش اصل احسان به هر یک از معانی فوق، می‏‏تواند مسئولیت‏‏های اخلاقی در روابط همسایگان (از قبیل نیکوکاری، یاری‏‏رسانی، رسیدگی، گذشت، پرهیز از خیانت، اجتناب از حسادت و تحقیر) را توجیه‏‏پذیر و قابل دفاع گرداند.

۳ ـ ۳. برادرى

از دیگر اصول ارزش‏‏شناختی در روابط اجتماعی، اصل برادری است که ویژه اعضای جامعه اسلامی می‏باشد. اصل برادرى در فرهنگ اخلاقى اسلام، به احساس قرابت و رابطه قلبى نزدیک میان امت اسلامى اشاره دارد؛ بدین معنا که افراد، جامعه‏اى را که در آن زندگى مى‏کنند، از خود بدانند و با همگان احساس نزدیک بودن و خویشاوندى کنند و تعاملات خود را براساس روابط دوستانه،

سبب که بسیاری از مشکلات با صرف عدل و قانون حل نمی‏‏شود و چاره‏‏ای جز احسان و محبت نیست.

به‏رغم وضوح معنایی «احسان»، گاهی در نگاشته‏‏های علمی تفاوت‏‏هایی در برداشت از مفهوم آن مشاهده می‏‏شود؛ لذا بیشتر تعاریف احسان در منابع تفسیری به سبب گستردگی مصادیق و مؤلّفه‏‏های معنایی و نیز خَلط میان معانی مختلف آن، جامع و مانع نیستند؛ بنابراین باید پژوهشی نو در مفهوم‏‏شناسی آن به عمل آید. با این حال در میان معانی گفته شده برای «احسان»، دو معنا را برگزیده‏‏ایم که ذکر آنها در اینجا مناسب است.

برخی همچون راغب اصفهانی «احسان» را «جبران خوبی‏‏های دیگران به بهتر از آن و پاسخ بدیِ آنها به کمتر از آن» تعریف می‏کنند.^۱

علامه طباطبایی نیز همین مفهوم را با توضیح بیشتر، چنین بیان می‏کند:

عدل به معناى مساوات در تلافى است؛ اگر خیر است، خیر و اگر شرّ است، شرّ؛ ولی احسان به معناى این است که خیرى را با خیرى بیشتر از آن تلافى کنى و شرّى را به شرّى کمتر از آن جواب گویى... و نیز ابتدا و تبرعاً به دیگران خیر برسانی.^۲

براساس معنای یاد شده از احسان، اگر همسایه‏‏ای که در مسیر نیکوکاری، گرفتار خطای غیرعمد شود، نباید مورد مؤاخذه قرار ‏‏گیرد و ضمانتی برعهده او نیست. این نکته برمبنای آیه (ما عَلَى الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبیل)^۳ نیز قابل توجیه است. نیز به گفته برخی فقها براساس اصل احسان، هرگاه کسی به انگیزه خدمت و نیکی به دیگری دست به کاری زند، امّا موجب رسیدن خسارت به او شود، اقدامش