نهایی خود برسند؛ پس رفتار اجتماعی افراد در صورتی درست و ارزشمند است که به مصالح کلی جامعه بینجامد و هیچ‏‏گاه نباید برای آن‏که فرد یا گروهی به منافع فردی خود دست یابد، عده‏‏ای دیگر از مواهب و مزایای زندگی محروم شوند. در چنین موقعیتی، طبقه محروم، هیچ انگیزه‏ای برای مشارکت در زندگی اجتماعی نخواهند داشت؛ زیرا می‏‏بینند که تلاش برای جامعه هیچ نتیجه‏ای برای آنان ندارد، بلکه حاصل کارشان را گروهی دیگر به یغما می‏‏برند و در این صورت، دیگر جایی برای دلسوزی و تعهد وجود ندارد.

افراد در صورتی حاضرند در زندگی اجتماعی مسئولیتی را بپذیرند که در منافع حاصل از آن سهمی داشته باشند و عقل حکم می‏‏کند که هر فرد به اندازه‏‏ای که در زندگی اجتماعی و تحصیل مصالح آن مؤثر است، از نتایج زندگی اجتماعی نیز بهره‏مند شود؛ از اینجاست که موازنه حق و تکلیف مطرح می‏شود. موازنه بین تکلیفی که در برابر جامعه برعهده فرد می‏آید، با حقّی که آن فرد برعهده دیگران پیدا می‏کند و این همان عدل و قسط در مفهوم اجتماعی و اخلاق اسلامی است؛ بنابراین عدل و قسط بدین معناست که افراد به اندازه‏ای که بار خود را به دوش دیگران می‏‏نهند، بار دیگران را بردارند و به اندازه‏ای که به اجتماع نفع می‏رسانند، از آن بهره‏مند شوند.

معنای مختار در تحقیق پیش رو همین تعریف است که به نظر می‏‏رسد در تنظیم روابط همسایگی، از سایر معانی پیش‏‏گفته، در تبیین مسئولیت‏‏ها گویاتر و در اجرا، مناسب‏‏تر است.

۲ ـ ۳. احسان

اصل احسان یکی از ارزش‏‏های جامعه اسلامی و از مفاهیم بنیادین و پردامنه قرآن کریم است که در کنار عدل، همگان را به انجام آن فرمان داده است^۱؛ شاید بدین

نبوّت، فلسفه زعامت و امامت، معیار کمال فرد و مقیاس سلامت اجتماع است.^۱

در معنا و مفهوم عدالت نظرات مختلفی بیان شده است. برخی همچون آلوسی، بیضاوی، فخر رازی، علامه طباطبایی و علامه جوادی آملی عدالت را به «حدّ وسط» معنا می‏‏کنند^۲ که همان نظریه اعتدال ارسطویی است.

گروهی دیگر عدالت را به معنای «نظم و انتظام» دانسته‏‏اند^۳ که براساس آن، هر چیزی در جایگاه خود قرار می‏‏گیرد.

برخی نیز عدالت را به «مطابقت با شریعت و قانون» تفسیر کرده‏اند^۴ و گروهی مفهوم «انصاف» را برای تعریف عدالت برگزیده‏‏اند^۵ که با اصل زرّین اخلاقی سازگار است؛ یعنی آنچه را برای خود نمی‏‏پسندی، بر دیگران نیز مپسند.

برخی دیگر عدالت را به «رعایت حقوق افراد و عطا کردن حق هر ذی‏‏حق به او» معنا کرده‏‏اند.^۶ این معنى از عدل، از یک طرف براساس اصل حقوق و اولویت‏‏هاست و از طرف دیگر از یک خصوصیت ذاتى بشر ناشى مى‏شود و به همین سبب باید مجموعه‏ای از اندیشه‏هاى اعتبارى و «باید»‏‏ها و «نباید»‏‏هایی در نظر گرفته شود و «حُسن و قُبح» نیز انتزاع شود.

معنای دیگر عدالت، «موازنه حق و تکلیف»^۷ است. هدف از زندگی اجتماعی آن است که همه افراد در سایه تعاون و همکاری، به مصالح مادی و معنوی و کمال