براساس اصل یادشده، تکرار و مداومت بر خوبی‏های اخلاقی و رفتاری همچون شکیبایی بر آزار، خوش‏ اخلاقی، کمک‏‏رسانی، گذشت و... در روابط همسایگان، قابل توجیه و توصیه خواهد بود.

۳. اصول ارزش‏‏شناختی

برای تعیین ارزش افعال مربوط به زندگی اجتماعی و روابط همسایگی اصولی وجود دارد که به بینش عقلانی و واقعیات زندگی اجتماعی وابسته است و در این‏ پژوهش مهم‏ترین آنها را که دارای ارزش مثبت است، مورد توجه و بررسی قرار می‏دهیم:

۱ ـ ۳. عدل

عدالت یکی از دغدغه‏‏ها و آرمان‏‏های مهم و کهن بشر و ادیان آسمانی است که انسان‏‏های امروزی بیشتر از گذشته، خود را نیازمند آن می‏‏بینند؛ زیرا به این باور رسیده‏‏اند که رفتارهای شخصی و برنامه‏‏های اجتماعی و بسیاری از ارزش‏‏های اخلاقی و آرمان‏‏های انسانی، تنها در سایه عدالت محقق می‏‏شود.

اصل عدل، یکی از اصول اعتقادی اسلام و مایه امتیاز آن از سایر مکتب‏‏ها و داراى اهمیتى خاص و موقعیتى بى‏نظیر است و به همین سبب علماى اسلامى (شیعه و معتزله) آن را در ردیف «ریشه‏هاى دین» قرار داده‏‏اند.^۱

قرآن‏‏کریم نیز عدالت را در چهره‏هاى گوناگونش (تکوینى، تشریعى، اخلاقى، اجتماعى و...) طرح کرده است و شخصیت‏هایی همچون افلاطون نیز آن را «مادر همه فضایل اخلاقى» نامیده‏اند^۲. همچنین به گفته شهید مطهری:

در قرآن‏‏کریم از توحید گرفته تا معاد و از نبوّت گرفته تا امامت و زعامت و از آرمان‏‏هاى فردى گرفته تا هدف‏‏هاى اجتماعى، همه بر محور عدل استوار شده است. عدل قرآن، همدوش توحید، رکن معاد، هدف تشریع

کمال هویت اجتماعی است؛ چرا که در بُعد اجتماعی و ساحت همسایگی، ارزش انسان براساس خدماتی (از قبیل: نیکوکاری، یاری‏‏رسانی، رسیدگی، خیرخواهی و...) است که انجام می‏دهد و هرچه این خدمات ارزنده‏‏تر و گسترده‏‏تر باشد، تأثیر وجود شخص، بیشتر و در بُعد اجتماعی، موفق‏‏تر و کامل‏‏تر است.

۴ ـ ۲. تأثیر تکرار رفتار در ایجاد ملکات نفسانی

برمبنای بقای عمل و اصل «تغییر پذیری انسان»، یکی از راه‏‏های ایجاد ملکات نفسانی، تکرار رفتار و عمل است؛ یعنی گاه تحت شرایطی خاص همچون تحریک احساسات و عواطف، رفتارهایی از انسان سرمی‏زند که نمایانگر ویژگی اخلاقی او نیست؛ گرچه چنین رفتارهایی قابلیت اتّصاف به اخلاقی بودن را دارا هستند، ولی تنها در صورت تکرار و تمرین، به خُلق پایدار تبدیل می‏‏شوند.

فضایل اخلاقی با انجام و عمل آموخته می‏شوند. همان‏طور که توانمندی‏های هنری با تمرین به دست می‏آیند، آراستگی به فضایل اخلاقی نیز با تکرار کارهای درست میسّر خواهد شد. در اخلاق از این واقعیت به «اصل ریاضت و تمرین» یاد می‏‏شود و بر آن تأکید شده است؛ از جمله آیة اللّٰه جوادی آملی معتقدند:

آموختن دانش، عقل نظری را کامل می‏کند، امّا عقل عملی با تمرین مکرّر عمل صالح به کمال می‏رسد.^۱

ایشان همچنین می‏فرمایند:

اصلاح جامعه انسانی تنها با اصول فطری و الهی میسور است؛ زیرا تمدّن اصیل بشر در متن تدین وی تعبیه شده است. اصول فطری که گستره آن به صورت عقائد، اخلاق و اعمال فردی و جمعی تحریر می‏شود، نیازمند ریاضت و تمرین مستمرّ است؛ زیرا ملکات نفسانی و تعهّدهای اخلاقی هرگز بدون مراقبت و تداوم بر آنها حاصل نمی‏گردد.^۲