در حقیقت، نیّتها و اعمال انسان آثار و نتایج خوب و بدی دارد که از یک سو بر خود عامل۱ و از سوی دیگر بر نیاکان گذشته یا نسلهای آینده عامل۲ و گاه حتی بر همسایگان و آشنایان او نیز اثر میگذارد.۳
پشتوانه چنین حقیقت متینی این برهان است که هر عملی با عامل خود و حوادث گوارا و ناگوار جهان، پیوندی ناگسستنی و ضروری دارد؛ چرا که انسان با همه شئوناتش، حلقهای از زنجیره جهان هستی است؛ پس نمیتواند از سایر حلقهها جدا باشد؛ بنابراین انسان، معلول بسیاری از علتها و علت بسیاری از معلولهاست؛ به طوری که از موجودات عالَم اثر میپذیرد و متقابلاً بر آنها اثر میگذارد و این تأثیر و تأثر متقابل، بدن، عقاید، اخلاق و رفتار انسان را دربرمیگیرد.۴
در اینجا مسئله بسیار مهم، توجّه به اثرگذاری اعمال و رفتارها بر عامل و فاعل اخلاقی است و علت اهمیت آن نیز دو نکته زیر است که باید ذیل مباحث انسانشناختی مطالعه شود:
الف. منفعت طلبی و ضرر گریزی انسان؛ یعنی سودگروی و منفعتخواهی انسان که امری فطری است، ایجاب میکند که به دنبال بیشترین سود و کمترین ضرر باشد؛ ازاینرو در اخلاق همسایگی این مسئله مورد نظر است که رعایت حقوق دیگران و پایبندی به تعهدات اخلاقی آثاری بر جای میگذارد که ثمرات آن بهطور مستقیم به شخص عامل بازمیگردد؛ یعنی هر کس بر سرِ سفره عملِ خود مینشیند.
قرآنکریم حقیقت مزبور را چنین بیان فرموده است:
(إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها۵؛
1.. ر.ک: فصلت: ۴۶؛ اسرا: ۷؛ نجم: ۳۸-۴۰؛ مطفّفین: ۱۴؛ مدّثر: ۳۸؛ زلزال: ۷-۸.
2.. ر.ک: نساء: ۹؛ کهف: ۸۲؛ طور: ۲۱.
3.. ر.ک: اعراف: ۹۶؛ انفال: ۵۳؛ مائده: ۶۶؛ رعد: ۱۱؛ شورا: ۳۰.
4.. اسلام و محیط زیست، ص۱۷۹.
5.. اسرا: ۱۷: هر کسی براساس شاکلۀ خود عمل میکند.