آیات بسیاری در قرآن کریم نشان از مسئول بودن انسان در قبال خدا، خود و دیگران (انسان‏‏ها، طبیعت، گیاهان و حیوانات) است؛ برای مثال، آیه (وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسئُولُونَ)^۱ به مسئولیت انسان در برابر خداوند متعال اشاره دارد و آیه (وَلاَ تَقْفُ مَا لَیسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً)^۲ گویاترین و عمومی‏‏ترین دستور الهی درباره مسئولیت آدمی در قبال خود است.

آیات دیگری درباره وظیفه افراد در برابر خود، خانواده و دیگران، به بیان‏‏های مختلف وجود دارد که حقوقی را بر عهده انسان می‏‏گذارد؛ از جمله: (یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلیكُمْ ناراً...)‏^۳ که مراقبت از خود و خانواده را گوشزد می‏‏کند.

بر این اساس همه اعضای جامعه باید بر رفتار خود، خانواده و اجتماع نظارت داشته باشند؛ زیرا در آموزه‏های اسلامی وظایفی همچون لزوم ارشاد و دعوت مردم به انجام کارهای خیر، توصیه به حق و امر به معروف و نهی از منکر و... بر عهده مسلمانان گذاشته شده است که با بی‏تفاوتی نسبت به کارهای ناشایست، سازگاری ندارد.

علاوه بر آنچه گفته شد، آموزه‏‏های علوی نشان می‏دهد که آدمی در برابر زمین، کوه‏‏ها، دریاها و حیوانات نیز مسئولیت دارد.^۴

نتیجه آن‏که از منظر انسان‏‏شناسی اسلامی، افراد نسبت به هر فعلی که در رشد کمال اختیاری آنها تأثیرگذار است، مسئولیت دارند. ایجاد فساد و تباهی در عالم، مستقیم یا غیرمستقیم، مسئولیت‏‏آور است و هدایت و رشد، جز با مسئول بودن انسان امکان ندارد؛ ازاین‏رو فرد باید در برابر تمام کارهایش پاسخ‏گو باشد و مسئولیت تصمیم‏های خود و پیامدهای آن را بپذیرد.

نگرش‏ها، واکنش‏ها و اعمالش مى‏شماریم؛ پس در اصطلاح، مسئولیت یعنی مورد سؤال یا بازخواست قرار گرفتن انسان در برابر وظایف و اعمالى که به عهده دارد.^۱ لازمه مسئولیت، آگاهی و وجود وظیفه و تکلیف است که هم مربوط به گذشته می‏شود و هم با آینده ارتباط دارد.

داشتن مسئولیت نسبت به چیزی در آینده، یعنی بر عهده گرفتن نوعی وظیفه یا الزام که تحقق خارجی آن چیز را تضمین کند. وقتی گفته می‏‏شود: «ناجی غریق، مسئول سلامتی شناگران است»، اغلب بیانگر مسئولیت مربوط به آینده است؛ یعنی آنچه ناجی غریق مسئول آن است، هنوز تحقق نیافته و در آینده قرار دارد، اما وقتی می‏‏گویند: «ناجی غریق، مسئول مرگ فلان شناگر است»، معمولاً بیانگر مسئولیتی مربوط به گذشته است؛ زیرا مرگ شنا کننده، چیزی است که اتفاق افتاده و مسئولیت ناجی غریق در این باره به دلیل آن است که وظیفه‏‏اش را به درستی انجام نداده است.

در واقع، مسئولیت دارای دو مرحله «خواست» و «بازخواست» است: مرحله «خواست» به مسئولیت نسبت به آینده مربوط است و مرحله «بازخواست» مربوط به مسئولیت نسبت به گذشته است.^۲

در نظام اخلاقی اسلام نیز در میان اصول انسان‏‏شناختی، اصل مسئولیت از جایگاه ممتازی برخوردار است و مسئولیت در برابر خداوند، خود و دیگران مطرح شده است. به اعتقاد برخی دانشمندان اسلامی، برپایه معیارهای اسلامی، انسان کسی است که دغدغه خدا و به تبع آن، دغدغه انسان‏‏های دیگر را داشته باشد که این همان مسئولیت است. بر همین اساس است که درد و دغدغه آفریدگان خدا را داشتن، معیار انسانیت و مادر دوم ارزش‏‏ها شناخته شده است.^۳