حاصل آن‏که از نظر اسلام، زندگی اجتماعی به صورت مسالمت‏‏آمیز در سایه اخلاق همسایگی، اصل و هدف غایی نیست و ارزش مطلق ندارد، بلکه اصل، تعالی اخلاقی افراد جامعه است و رعایت قوانین و حقوق همسایگی، وسیله‏‏ای برای تأمین ارزش‏های بالاتر است؛ بنابراین تشکیل جامعه و وضع قوانین اجتماعی برای فراهم ساختن زمینه‏های رشد اخلاقی و معنوی هر فرد در ابعاد کمّی و کیفی است. این معنا و رهیافت از بررسی و تحلیل برخی آیات قرآن کریم^۱ به دست می‏‏آید که خود، پژوهشی مستقل می‏طلبد.

۷. زندگی اجتماعی

زندگی اجتماعی، مفهوم پیچیده‏‏ای نیست؛ با این حال جامعه‏‏شناسان اجتماع را چنین تعریف کرده‏‏اند: «گروهی که در یک منطقه خاص جغرافیایی اسکان دارند و دارای فرهنگ و شیوه زندگی مشترکی‏‏اند و به وحدت خاص میان خود آگاه‏اند و به طور جمعی، یک هدف را دنبال می‏‏کنند. نمونه‏‏هایی از اجتماعات عبارت‏اند از: حوزه‏‏های شهری، شهرها، شهرستان‏‏ها، محله‏‏ها و روستاها».^۲

با در نظر گرفتن این تعریف، منظور از زندگی اجتماعی در تحقیق حاضر، همان حضور افراد در اجتماع برای برآوردن نیازها در سایه تعامل با اعضای جامعه، ضمن پذیرش قوانین زندگی جمعی است.

۸. مسئولیت

«مسئولیت» یکی از مهم‏‏ترین و تأثیرگذار‏‏ترین مسائل فلسفی، دینی، اخلاقی و حقوقی است که از دوران یونان باستان تا کنون مورد توجّه فیلسوفان اخلاق بوده است. مسئولیت در زبان فارسی به وظایف، اعمال و افعالى گفته می‏شود که انسان عهده‏‏دار آنهاست.^۳ وقتى شخصى را مسئول مى‏نامیم، در واقع او را پاسخ‏گوى

نمی‏‏شود، بلکه دو همکار در یک اداره و دو مغازه‏‏دار مجاور در بازار نیز همسایه همدیگر محسوب می‏‏شوند. همچنین مجاور زمین زراعى، باغ، هتل، مسافرخانه و... نیز به نوعی، همسایه به شمار می‏‏آیند و حقوق و مسئولیت‏‏هایی بر عهده خواهند داشت.

۶. اخلاق همسایگی

با نظر به مفهوم شناسی واژه «اخلاق» می‏توان مراد از «اخلاق همسایگی» را خُلقیات و رفتارهای پسندیده یا ناپسندی است که روابط همسایگان را در زندگی اجتماعی با یکدیگر سامان می‏دهد و به وضعیتی مطلوب هدایت می‏‏کند.

بر این اساس، اخلاق همسایگی یعنی «کاربرد اصول و الزامات خُلقی و رفتاری در تعاملات همسایگی» که کلیات این اصول و ارزش‏‏ها در همه جوامع بشری مشترک است، اما در جزئیات تفاوت‏‏هایی دارد که تابع فرهنگ و آداب و رسوم هر جامعه است.

البته نباید این نکته از نظر دور بماند که امروزه در «اخلاق کاربردی» تنها خوب و بد اعمال ارادی مورد نظر است؛ بنابراین منظور از اخلاق همسایگی در جدیدترین مکاتب اخلاقی رایج، فقط مشخص‏‏کردن خوب و بد کارها در حوزه همسایگی است؛ مسائلی مانند این‏‏که کدام رفتار، خوب و کدام بد است؟ هرچند تفاوتی ندارد که این رفتارها به چه نیّتی صورت می‏پذیرد!

با این حال، واقعیت این است که اخلاق همسایگی در آموزه‏‏های قرآن و اهل بیت علیهم السلام فراتر از چنین برداشتی است؛ چرا که از منظر اسلامی، اخلاق همسایگی علاوه بر تعیین خوب و بد کارها در این حوزه، به نیّت فرد، تهذیب نفس و کمال باطنیِ همسایگان نیز توجّه خاص دارد و می‏‏کوشد با وضع قوانین و قواعد اخلاقی و توصیه و الزام به رعایت آنها، ظاهر و باطن افراد را توأمان سامان‏‏دهی کرده، آنان را به سرمنزل فضیلت، کمال و تقرّب الهی برساند.