صادر می‏‏شود، اما رفتارهای غیربازتابی، رفتار‏‏هایی هستند که در آنها بین محرّک و پاسخ، ذهن یا ادراک قرار گرفته است که رفتارهای معنادار نیز خوانده می‏‏شوند.^۱

«رفتار اخلاقی» از رفتارهای غیربازتابی و معنادار است که در تعریف آن چنین گفته‏اند:

رفتاری است که برخاسته از اراده و اختیار فاعلِ آن باشد؛ زیرا اگر فاعل، رفتاری را بی‏‏اختیار و یا به اجبار انجام دهد، آن شخص فاقد هرگونه اراده و تأثیری در انجام عملش بوده و سزاوار هیچ مدح یا ذمّی به خاطر عملش نیست. به طور کلی در اخلاق فقط به رفتارهای اختیاری پرداخته می‏‏شود.^۲

با توجه به آنچه گفته شد، مقصود ما از «رفتار اخلاقی» در این پژوهش، آن دسته از رفتارهای اختیاری انسان است که قابلیت ارزش‏‏گذاری دارد و می‏‏توان آنها را به خوب و بد متّصف کرد.

۳. همسایه

در معنا و مفهوم «همسایه» اختلافی وجود ندارد و همگان با معنای آن آشنا هستند. در زبان فارسی به دو یا چند نفرکه زیر یک سقف باشند یا اتاق یا خانه آنها متصل یا نزدیک به هم باشد، همسایه می‏‏گویند.^۳

در قرآن‏‏کریم نیز کلمه «جار» به معنای همسایه آمده است که مصدر آن «جوار» و جمع آن «جیران» و به معنای همسایگی است.^۴

راغب اصفهانی نیز در معنای «جار» گوید: «همسایه، کسی است که خانه‏‏اش نزدیک تو باشد».^۵

لحاظ، به نظر می‏‏رسد تعریف اخلاق به سجایا و صفات نفسانی، تعریفی کامل نیست؛ همان‏طور که تعریف اخلاق به افعالِ صِرف نیز تعریف رسایی نخواهد بود؛ در نتیجه، از نگاه آموزه‏‏های اسلام، «اخلاق» باید مفهوم جامعی داشته باشد.

بنابراین در تعریف اخلاق می‏‏توان گفت: اخلاق، چگونه بودن و چگونه ‏‏عمل کردن است؛ چرا که در ادبیات قرآن و اهل بیت علیهم السلام هم از حُسن فاعلی و هم از حُسن فعلی سخن به میان آمده است که مصداق آن، عمل صالح و نیّت شایسته است.

در این پژوهش نیز تعریف مورد نظر ما از اخلاق، «چگونه بودن و چگونه عمل کردن» است؛ زیرا پرسش‏های اساسی در مطالعات اخلاقی نیز «باید چگونه باشیم؟» و «باید چه رفتاری انجام دهیم؟» است که فیلسوفان اخلاق در پاسخ به سؤال نخست، نظریه فضیلت‏‏گرایی و در پاسخ به سؤال دوم، نظریات وظیفه‏‏گرایی و پیامدگرایی را مطرح کرده‏اند.

بنابراین در این پژوهش، مراد از اخلاق، مجموعه‏‏ای از خُلقیات و رفتارهای انسانی (خوب و بد) است که افراد جامعه در سایه مدیریت و تنظیم تعامل با خود و دیگران با محوریت آن به رشد و کمال فردی و جمعی دست می‏‏یابند و کاربردی‏‏ترین معنای اخلاق در فرهنگ قرآن کریم در محیط اجتماعی و فرهنگی جامعه شکل می‏‏یابد.

۲. رفتار اخلاقی

واژه «رفتار»، معنایی روشن و بدون پیچیدگی مفهومی است که به معنای عملکرد یا سلوک آمده است^۱ و به دو گونه «بازتابی» و «غیربازتابی» تقسیم می‏‏شود. رفتارهای بازتابی، رفتارهایی هستند که در آنها بین محرّک و پاسخ، ادراک (ذهن) واسطه نشده است؛ بنابراین دارای هیچ معنایی نیستند؛ مانند هذیان‏‏گویی در عالم خواب، بیهوشی و برخی حرکات اعضا و جوارح که به صورت ناخودآگاه از انسان