(وَ لا تَمُدَّنَّ عَینَیكَ إِلى‏ ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ^۱.

و هرگز چشمان خود را به نعمت‏هاى مادّى که به گروه‏هایى از آنان داده‏ایم، مدوز!)

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می‏‏نویسد:

مدّ عین به معناى مدّ دید آن است؛ یعنى نگاه را طولانى‏‏کردن و در این تعبیر، مجاز عقلى به کار رفته و نگاه طولانى به هر چیز، کنایه از شدت علاقه و محبت به آن است.^۲

نتیجه این‏که «چشم ‏‏دوختن» نوعی شیفتگی به دنبال می‏‏آورد که «مقایسه» را در پی خواهد داشت؛ پس موضوع «چشم و هم‏‏چشمی» را باید با مفهوم «مقایسه» دنبال کرد که این مسئله در حوزه اجتماعی قابل پیگیری خواهد بود؛ چرا که تفاوت سطح زندگی‏‏ها یک «واقعیت اجتماعی» است و این واقعیت، پدیده «مقایسه اجتماعی» را به وجود می‏‏آورد و مقایسه اجتماعی یعنی «سنجش موقعیت خود با وضعیت دیگران».^۳

توضیح این‏که انسان برای شناسایی تفاوت‏‏ها، نقص‏‏ها و کمبود‏‏های خود مایل است خود را ارزیابی کند. اینجاست که دست به مقایسه اجتماعی می‏‏زند و خود را با هم‏نوعان خود مقایسه می‏‏کند. ره‏‏آورد این مقایسه، یا شادمانی و رضایت از زندگی است یا ناخرسندی و ناامیدی.

گفتنی است که مقایسه اجتماعی انواعی دارد: مقایسه صعودی، نزولی و هم‏سطح. اگر وضعیت دیگران در سطح بالاتری باشد، مقایسه صعودی شکل می‏‏گیرد و اگر در سطح پایین‏‏تری قرار گیرد، مقایسه نزولی پدید می‏‏آید و مقایسه هم‏سطح نیز برای کسانی است که سطح اجتماعی یکسانی دارند.

از میان انواع یاد شده، مقایسه صعودی در مسائل مادّی مورد نظر ماست؛ چرا که

همسایه را این می‏‏داند که هرگاه به همسایه‏‏ات خیری می‏‏رسد، به او تبریک و شادباش بگو و به هنگام بیماری‏اش، از وی عیادت کن و اگر به مصیبتی دچار شد، وی را دلداری ده!^۱

این سخن نشان می‏‏دهد که ارزشمندی عیادت، تبریک و تسلیت به همسایه در موقعیت‏‏های مختلف، بدین جهت است که نمی‏‏گذارد دل به دوری و دشمنی عادت کند تا زمینه‏‏های بد ‏‏اندیشی و حسد ورزی را فراهم سازد؛ چرا که رفت و آمد و پیوند با همسایگان باعث آگاهی از تلخی‏‏های زندگی آنها و موجب نزدیک ‏‏شدن دل‏‏ها و باعث افزایش محبت به یکدیگر می‏‏شود.

۷. چشم و هم‏‏چشمی

یکی دیگر از رفتارهای ناشایست در میان برخی همسایگان، وجود چشم و هم‏‏چشمی است که به نظر می‏‏رسد مانند سایر نبایدهای اخلاقی و رفتاری، می‏‏تواند زمینه برخی رذایل اخلاقی را فراهم سازد. البته این رفتار ناپسند، تنها به روابط همسایگان اختصاص ندارد، ولی به دلیل ارتباطات بیشتر همسایگان با یکدیگر، احتمال بروز این پدیده ناخوشایند در روابط همسایگی بیشتر است.

برخی در تعریف رذیلت چشم و هم‏‏چشمی گفته‏‏اند: مقایسه خود و زندگی خود با دیگران و کوشش در راه عقب ‏‏نماندن از آنها و رقابت در گرایش به تجمّل است.^۲

این مسئله را می‏‏توان در آیات و روایات اسلامی با مفهوم «چشم ‏‏دوختن» جست‏وجو کرد که به طور صریح، ناشایست بودن آن نیز استنباط می‏‏شود. عبارتی که مفهوم «چشم ‏‏دوختن» را می‏‏رساند، «مَدّ عین» است. خداوند متعال به پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله سفارش می‏‏کند: