اسلام کدام است؟

چون انسان‏‏ها استعدادهای یکسان و همانندی ندارند و به لحاظ روحی، عقلی، عاطفی و توانایی فکری با یکدیگر متفاوت‏اند، باید نخست برمبنای اصول کلّیِ هستی‏‏شناختی، انسان‏‏شناختی و ارزش‏‏شناختی اسلامی، حقوق و تکالیف یا باید و نبایدهای اخلاقی وضع شود تا با التزام به آنها زمینه زندگی سالم در پناه جامعه اخلاقی و ایمانی فراهم و دستیابی به کمال و سعادت، آسان گردد؛ زیرا برخی الزامات و قواعد اخلاقی، نیازهای انسانی را بهتر تأمین می‏‏کنند و سطح زندگی اخلاقی را بیشتر ارتقا می‏‏بخشند.

بدیهی است که‏‏‏‏ موضوع اخلاق همسایگی و آیین همسایه‏‏داری، با اهمیتی که در حیات انسانی دارد، مورد توجّه ویژه دین بوده است؛ به گونه‏‏ای که در آموزه‏‏های دین، احسان به همسایگان، در کنار عبادت خداوند و نفی شرک قرار گرفته و حقوق همسایگی، هم‏‏رتبه حقوق مادر قلمداد شده است و نیز بی‏‏توجّهی به امنیت و آسایش همسایگان، نوعى جرم تلقّی شده و نیکی به همسایگان، از لوازم و آثار ایمان به شمار آمده است. همچنین در آیات قرآنی و متون حدیثی، آموزه‏‏های علمی و عملیِ فراوانی در شکل‏‏دهی روابط همسایگی بیان شده است؛ با این حال، چنین موضوعی، کمتر مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است.

امروزه نیز همسایگان، به‏ویژه در مجتمع‏‏های آپارتمانی، با آسیب‏‏ها و چالش‏‏های متعددی روبه‏رو هستند. زندگی اجباری در آپارتمان‏‏های محدود و کوچک یا برج‏‏های بلند مسکونی که شیوه زندگی غربی است، دشواری‏های زیادی را به شهروندان ایرانی تحمیل کرده است و آفاتی همچون بی‏‏نظمی رفتاری ساکنان، مشکلات اخلاقی، مزاحمت، تخریب و سرقت اموال، خیانت، بی‏‏تفاوتی و... را به همراه داشته است که یکی از بهترین راه‏‏های برون‏‏رفت از آنها، درک ارزش همسایگی و التزام عملی به اصول و قوانین اخلاق همسایگی با رویکرد

برپایه پژوهش‏‏های انجام شده، هویت محله‏‏ای زمینه مناسبی برای رشد و ارتقای دلبستگی، تعهد و مشارکت افراد در محله فراهم می‏سازد و می‏‏تواند با تقویت این سه عنصر، احساس کنترل و نظارت اجتماعی را در محله بالا برد و از گرایش افراد به ارتکاب رفتارهای نابهنجار در این سطح جلوگیری کند.^۱

امروزه مفهوم «اجتماع از دست رفته»^۲ یکی از مهم‏ترین موضوعات جامعه‏‏شناسی شهر به شمار می‏رود که در آن از نبودِ احساس نسبت به اجتماع، به سبب نداشتنِ تعامل اجتماعی همسایگان در یک مکان مشخص بحث می‏شود.^۳ همچنین متفکران عرصه روان‏کاوی و نظریه‏های سیاسی – انتقادی، به مفهوم «همسایه» توجه دارند و بازتاب آن را در سنّت یهودی و مسیحی بررسی می‏کنند.^۴

دین اسلام نیز به صراحت، بنای دعوت خود را بر اجتماع گذاشته و در میان آموزه‏‏هایش، جایگاه ویژه‏‏ای برای روابط همسایگی قائل است و در این باره رهنمودهای ارزشمندی ارائه کرده است که روح و محتوای آن بر ارتباط دو سویه، صمیمیت، تعاون، همدردی و عواطف انسانی استوار است.

بدون تردید، تحقّق زیست ایمانی و زندگی توحیدی در سایه شناخت رهنمودهای اخلاقیِ دین مبین اسلام و به کار بستن آنها در معاشرت با همسایگان خواهد بود که نتیجه این تعاملِ مبتنی بر فضایل اخلاقی، تصحیح روابط، سالم‏‏سازی معاشرت‏‏ها و کاهش اختلاف‏‏ها در سطوح مختلف محله و جامعه است.

بر این اساس، می‏توان مهم‏ترین سؤالات این پژوهش را دو سؤال کلی زیر دانست:

ـ از نگاه قرآن کریم و اهل بیت علیهم السلام همسایگی چه الزامات و مسئولیت‏‏هایی دارد؟

ـ راهبردها و راهکار‏‏های برون‏‏رفت از مشکلات و مسائل همسایگی از منظر