پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود: ‏

إِنَّ الْمَعْصِیةَ إِذَا عَمِلَ بِهَا الْعَبْدُ سِرّاً لَمْ تُضِرَّ إِلَّا عَامِلَهَا وَ إِذَا عَمِلَ بِهَا عَلَانِیةً وَ لَمْ یغَیرْ عَلَیهِ أَضَرَّتِ الْعَامَّة^۱.

اگر کسى گناهی را در پنهانى انجام دهد، زیانش به غیر او نخواهد رسید، ولى اگر آن را آشکارا مرتکب شود و دیگران او را سرزنش نکنند، زیانش دامنگیر همگان خواهد شد.

علت این ممنوعیت، همان چیزی است که امام صادق علیه السلام تذکر می‏‏دهند:

وَ ذَلِكَ أَنَّهُ یذِلُّ بِعَمَلِهِ دِینَ اللَّهِ وَ یقْتَدِی بِهِ أَهْلُ‏ عَدَاوَةِ اللَّه^۲.

این بدان سبب است که او با این کارش دین خدا را کوچک شمرده است و دشمنان خدا از او پیروى خواهند کرد.

بنابراین بی‏‏توجهی به نظارت اجتماعی و کنترل نکردن هنجارشکنان، به کج‏روان جامعه فرصتی می‏‏دهد تا به صورت علنی دین خدا و عقاید و باورهای عمومی مسلمانان را به تدریج تضعیف کنند و منحرفان جامعه احساس پیروزی کنند و فرهنگ دینی به حاشیه رانده شود و خرده فرهنگ کج‏رو غالب گردد؛ بر همین مبناست که قرآن‏‏کریم نظارت و کنترل اجتماعی را لازم دانسته است.^۳

بدین ترتیب تردیدی باقی نمی‏‏ماند که رفتارهایی همچون بی‏‏تفاوتی نسبت به مسائل و مشکلات موجود در روابط همسایگی، عملی ضدّ اجتماعی است و با اصل نظارت اجتماعی که اصلی دینی و عقل‏‏پسند است، توجیه نمی‏شود؛ زیرا بی‏‏تفاوتی در این عرصه، به انحرافات اجتماعی دامن می‏زند و علاج آن را دشوارتر

تکالیف اخلاقی به میان می‏‏آید یا حسادت، تحقیر، خیانت، اذیت و آزار رسانی و بی‏‏توجهی به امنیت و آسایش همسایگان از رفتارهای ناشایست شمرده می‏شود، به قصد آن است که زمینه‏ها و عوامل همبستگی و پیوند ایجاد شود و مقدمات گسست و فروپاشی جامعه از میان برداشته شود.

برپایه این منطق، هر چیزی که با همگرایی و انسجام جامعه اسلامی سازگار نباشد، کنار گذاشته می‏‏شود و هرآنچه با این هدف سازگار باشد، تقویت و توصیه می‏‏گردد.

۵ ـ ۳. نظارت اجتماعی

«نظارت اجتماعی»^۱ از اصول بنیادین پذیرفته شده در جامعه‏‏شناسی است که به هیچ وجه با رفتارهای ضد اجتماعی سازگار نیست. نظارت اجتماعی مجموع وسایل و شیوه‏هایی است که با استفاده از آنها یک گروه یا واحد، اعضای خود را به پذیرش رفتارها، هنجارها، قواعد سلوک و حتی آداب و رسوم منطبق با دیدگاه گروه سوق می‏دهد.^۲ به بیان دیگر، نظارت اجتماعی فراگردی است که به‏وسیله آن با رفتارهای منحرف مقابله می‏شود تا ثبات اجتماعی حفظ گردد^۳.

با این وصف، نظارت اجتماعی (رسمی و غیررسمی) یک عامل تنظیم‏‏کننده اجتماعی برای جلوگیری از انحراف در جامعه، حفظ نظم اجتماعی و صیانت از ارزش‏‏های اجتماعی است.

به نظر می‏‏رسد که شبکه همسایگی و نظام محلّه‏‏ای از سازوکارهای نظارت اجتماعی غیررسمی است که در حفظ هنجارهای اجتماعی مثبت نقش مهمی دارد. در اهمیت نظارت و کنترل اجتماعی همین بس که در آموزه‏‏های اسلامی، هنجار شکنی آشکار و بی‏‏توجهی به آن توسط ناظران هنجارمند، ممنوع شمرده شده است؛ زیرا پیامدهای آن دامنگیر عموم جامعه خواهد شد.