حرکت به گونه تحوّل درونی و صیرورت نهانی است و این سیر و سلوک، عمودی و مکانت طلبی است و خروج از قوّه و اقتضا و رسیدن به فعلیت و شدن، به تلاش و جهاد علمی و عملی نیازمند است؛ چرا که مایه انسان شدن و رشد یافتن در همگان وجود دارد، لیکن این گونه نیست که همه انسان‏ها بالفعل و یکباره کمال یابند، بلکه آدمی در پیمودن راه، مختار و نسبتش با عصیان و اطاعت یا کرامت و لئامت یکسان است؛ زیرا به فرموده قرآن‏‏کریم، راه فجور و تقوا، شُکر و کُفر و هدایت و گمراهی از یکدیگر مشخص شده است و انتخاب مسیر، به انسان و تلاش او واگذار شده است.^۱

بنابر آنچه گفته شد، کمال برای انسان، ضروری است و برای پیمودن مسیر تکامل و ترقّی باید گام به گام با اعتقاد سالم و عمل صالح و با کنار زدن موانع، پیش رفت تا کامیاب شد و بدون تردید بخش مهمی از این تکامل، در ارتباطات اجتماعی و از جمله، تعامل با همسایگان حاصل خواهد شد.

سؤال مهم این است که قلّه حرکت و مقصد رشد اخلاقی انسان کجاست؟ به نظر می‏‏رسد که چون آدمی دارای یک هویت فردی و یک هویت اجتماعی است، برای کمال خود باید دو حرکت موازی را پی گیرد: نخست، تلاش برای کسب معرفت بیشتر و تقرّب به خدا و دوم، تلاش برای توسعه ثمرات خود در جامعه و ایفای نقش اجتماعی بزرگ‏تر که حاصل جمعِ این تلاش‏‏ها الگوی کمال مطلوب و انسان کامل خواهد بود؛ یعنی «مؤمن خدوم»^۲؛ بدین معنا که ایمان کامل و شهودی، آدمی را به کمال مطلق نزدیک‏‏تر می‏‏سازد و هر کس به خدا وابسته‏‏تر و فقیر‏‏تر باشد، کامل‏‏تر است. کارآمدی، کفایت و خدمت به همسایگان نیز نشان از

این کرامت است که می‏توان انسانی را بر انسان دیگر برتر دانست. همه انسان‏‏ها استعداد رسیدن به این کمال و کرامت را دارند، ولی برخی به آن دست می‏یابند و برخی از آن بی‏‏بهره می‏مانند.^۱

کرامت ذاتی و اکتسابی انسان، مسائلی همچون احترام جان، احترام مال، احترام ناموس، حفظ حیثیّت و آبروی افراد جامعه و به‏ویژه همسایگان را دربرمی‏‏گیرد که اینها از عمده‏‏ترین مصالح انسان در زندگی و اساس سایر حقوق اجتماعی و اخلاقی انسان‏‏هاست.

با توجه به آنچه گفته شد، هر رفتاری که کرامت انسان (مادر همه حقوق طبیعی) را پایمال سازد، بد و ناروا و هر رفتاری که برای رعایت این حق باشد، خوب و شایسته است؛ لذا می‏‏توان مهم‏‏ترین ملاک و معیار ارزش‏‏گذاری رفتارهای اختیاری افراد را «کرامت نفسِ انسان» دانست.^۲

۳ ـ‌ ۲. کمال انسان

یکی از دیگر اصول انسان‏‏شناختی که بسیاری بر آن اتفاق نظر دارند، آن است که انسان از مرحله‏‏ای به مرحله دیگر در حرکت است و از راه شنیدن، دیدن و... به وضعیت تازه‏‏ای می‏‏رسد و به این ترتیب استعدادها و نیروهای نهفته در او از قوّه به فعل تحوّل می‏‏یابد. دلیل این تغییر و تحوّل آن است که اگر انسان رهسپار کمال نباشد، هیچ فردی از نوع بشر نباید آموزش پذیر باشد و هیچ صنعتی نباید قابل آموختن باشد؛ حال آن‏که خلاف آن شایع و واضح است و به استدلال و برهان نیز نیاز ندارد.

آنچه از آیات قرآن‏‏حکیم با واژه‏های «صیرورت»، «قلب»، «کَدح»، «رفع» و «صعود» برمی‏آید، این است که انسان، پیوسته در حال حرکت و تحول است و این