69
درآمدی بر اخلاق همسایگی بر اساس آموزه‌های اسلامی

این اعلامیه، چون انسان دارای کرامت، حرمت و احترام است، دارای برخی حقوق اساسی و بنیادی است.۱

به باور برخی دانشمندان اسلامی، اصل کرامت نفس، پایه و محور همه تعلیمات اخلاقى است و در منابع اسلامى بر موضوعى دیگر بدین پایه تأکید نشده است.۲

قرآن‏‏کریم انسان را موجودی باعظمت، تکریم شده و برتر از مخلوقات بسیاری معرفی شده است.۳ شایستگی انسان از دو حیث مورد تکریم الهی است: نخست از جنبه ذاتی و تکوینی که اشرف مخلوقات است و سپس از این حیث که با ایمان و عمل صالح، شایستگی رسیدن به جایگاه قرب الهی را به دست می‏‏آورد؛ بنابراین انسان، هم کرامت ذاتی دارد، هم کرامت اکتسابی.

مقصود از کرامت ذاتی آن است که خداوند متعال انسان را به گونه‏ای آفریده است که در مقایسه با برخی موجودات دیگر از لحاظ ساختمان وجودی، امکانات و مزایای بیشتری دارد یا تنظیم و ساختار امکاناتش به شکلی بهتر است.

در واقع این نوع کرامت، حاکی از عنایت ویژه خداوند به نوع انسان است و همه انسان‏‏ها از آن برخوردارند؛ ازاین‏رو هیچ کس نباید خود یا دیگری را به سبب برخورداری از آنها بر موجودی دیگر برتر بداند و آن را ملاک ارزشمندی و تکامل انسانی خود بداند، بلکه باید خداوند را بر آفرینش چنین موجودی با چنین ویژگی‏هایی ستود.

مقصود از کرامت اکتسابی نیز دست‏‏یابی به کمال‏‏هایی است که انسان در پرتو ایمان و عمل صالح خود به دست می‏آورد. کرامت اکتسابی، برخاسته از تلاش و ایثار انسان و معیار ارزش‏‏های انسانی و ملاک تقرّب در پیشگاه خداوند است. با

1.. نظریه حقوقی اسلام، ج۱، ص۲۴۹.

2.. مجموعه‏ آثار شهید مطهری، ج‏۲۲، ص۴۰۹.

3.. ( وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنی‏ آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى‏ كَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلا) (اسرا: ۷۰).


درآمدی بر اخلاق همسایگی بر اساس آموزه‌های اسلامی
68

۱ ـ ۲. اختیار و انتخاب آگاهانه

لازمه مسئولیت در زندگی فردی و اجتماعی، برخورداری از اختیار۱ و انتخاب هوشمندانه و آزادانه است؛ زیرا همه نظام‏‏های اخلاقی، به‏ویژه مکتب اسلام، مُختار بودن انسان را یک اصل موضوعی می‏دانند و معتقدند: تکاملی که برای روح آدمی حاصل می‏‏شود، براثر افعال اختیاری اوست و از نگاه قرآن‏‏کریم نیز اختیار انسان اهمیت فراوانی دارد؛ زیرا از یک سو آمدن پیامبران و نزول کتاب‏‏های آسمانی، بدون اختیار انسان، کاری بیهوده خواهد بود و از سوی دیگر اگر شکلی از جبرگرایی در انسان وجود یابد و معتقد شود در کارهایش اختیاری از خود ندارد و محکوم عوامل جبری بیرونی است، طبعاً در تلاش‏‏هایش سُست می‏‏گردد و احساس مسئولیت از وی سلب خواهد شد.۲

افزون بر آن، مخالفت با اختیار آدمی و اعتقاد به مکاتب جبرگراییِ سنتی یا مُدرن، سبب ناتوانی در ترویج سبک زندگی اسلامی و اخلاق همسایگی خواهد شد؛ زیرا انسان مجبور نمی‏‏تواند برای کارهای خود، هدف یا اهدافی را در نظر بگیرد تا فعالیت‏‏های خود را برای دست‏یابی به آنها همسو سازد.

۲ ـ ۲. کرامت انسان

یکی از معیارهای کلیدی اخلاقی بودن رفتارهای انسان، رعایت و محترم شمردن اصل کرامت و فضیلت انسانی است که از دیرباز مورد توجّه مکتب‏‏های فلسفی، انسان‏‏شناختی، روان‏‏شناختی و نیز علوم سیاسی قرار گرفته است و امروزه یکی از اصول مسلّم حقوق بشر در مجامع حقوقی به شمار می‏‏آید؛ تا آنجا که در اعلامیه جهانی حقوق بشر، جایگاه ویژه‏‏ای برای کرامت انسان در نظر گرفته‏‏اند و از نظر

1.. اختیار در لغت به معنای برگزیدن، پسندیدن و در کارها آزادی و تسلط داشتن و در اصطلاح، حالت یا صفتی است در انسان که به سبب آن برخی کارها را بر کارهای دیگر ترجیح می‏‏دهد (فرهنگ فارسی عمید، «اختیار»).

2.. اخلاق در قرآن، ص۲۵.

  • نام منبع :
    درآمدی بر اخلاق همسایگی بر اساس آموزه‌های اسلامی
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد تقي سبحاني نيا
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 10991
صفحه از 268
پرینت  ارسال به