اگر نیکى کنید، به خود نیکى مى‏کنید و اگر بدى کنید، باز هم به خود بدی مى‏کنید).

ب. نقش شاکله و سرشت درونی انسان؛ محرّک فعالیت دنیایی و محور پاداش و کیفر اخروی انسان، شاکله و سرشت اعتقادی و رفتاری اوست. این مهم براساس آیه (قُلْ کلٌّ یعْمَلُ عَلى‏ شاکلَتِه)^۱ به آسانی توجیه‏پذیر است؛ یعنی آنچه از شخص عامل ظاهر می‏‏شود، نمودی از نفس و سرشت اوست که این سرشت به دست خود بشر و با رفتارهای وی تصویرگری می‏‏شود.^۲

مفسر بزرگ، آیة اللّٰه جوادی آملی در این باره می‏فرماید:

مجموعه انتخاب‏‏ها و اختیارات و تصمیم‏‏های انسان که اعتقادات و اخلاق و اعمالی متناسب با اختیار را برای او رقم می‏زند، شخصیت اکتسابی و شاکله انسان را ترسیم می‏کند که در صورت مثبت بودن انتخاب و اختیار و تصمیم‏‏ها این وجود اکتسابی او موزون است و با وجود موهبتی‏اش هماهنگ، وگرنه وجودی ناموزون و واژگون و مستحقّ آتش است.^۳

بنابر آنچه گفته شد، میان صفات اخلاقی و رفتار اخلاقی، رابطه‏ای نزدیک برقرار است؛ چرا که اعمال و رفتارهای خوب و بد آدمی، روحیات و صفات درونی او را می‏‏سازد و برعکس. در قیامت نیز همین صفات و ملکات نفسانی ظهور و بروز می‏‏یابد که از آن به «تجسّم اخلاق و اعمال» یاد می‏شود.

غرض از طرح اصل «بازتابی اخلاق و رفتار» در این بخش، یادآوری این مسئله

در حقیقت، نیّت‏‏ها و اعمال انسان آثار و نتایج خوب و بدی دارد که از یک سو بر خود عامل^۱ و از سوی دیگر بر نیاکان گذشته یا نسل‏‏های آینده عامل^۲ و گاه حتی بر همسایگان و آشنایان او نیز اثر می‏‏گذارد.^۳

پشتوانه چنین حقیقت متینی این برهان است که هر عملی با عامل خود و حوادث گوارا و ناگوار جهان، پیوندی ناگسستنی و ضروری دارد؛ چرا که انسان با همه شئوناتش، حلقه‏‏ای از زنجیره جهان هستی است؛ پس نمی‏‏تواند از سایر حلقه‏‏ها جدا باشد؛ بنابراین انسان، معلول بسیاری از علت‏‏ها و علت بسیاری از معلول‏هاست؛ به طوری که از موجودات عالَم اثر می‏‏پذیرد و متقابلاً بر آنها اثر می‏‏گذارد و این تأثیر و تأثر متقابل، بدن، عقاید، اخلاق و رفتار انسان را دربرمی‏‏گیرد.^۴

در اینجا مسئله بسیار مهم، توجّه به اثرگذاری اعمال و رفتارها بر عامل و فاعل اخلاقی است و علت اهمیت آن نیز دو نکته زیر است که باید ذیل مباحث انسان‏‏شناختی مطالعه شود:

الف. منفعت طلبی و ضرر گریزی انسان؛ یعنی سودگروی و منفعت‏‏خواهی انسان که امری فطری است، ایجاب می‏‏کند که به دنبال بیشترین سود و کمترین ضرر باشد؛ ازاین‏رو در اخلاق همسایگی این مسئله مورد نظر است که رعایت حقوق دیگران و پایبندی به تعهدات اخلاقی آثاری بر جای می‏‏گذارد که ثمرات آن به‏طور مستقیم به شخص عامل بازمی‏‏گردد؛ یعنی هر کس بر سرِ سفره عملِ خود می‏‏نشیند.

قرآن‏‏کریم حقیقت مزبور را چنین بیان فرموده است:

(إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها^۵؛