در روایات نیز مواجه شدن با اعمال و رفتار، مورد تأکید قرار گرفته است؛ از جمله، سخن حکیمانه امام علی علیه السلام است که فرمود:

واَعمالُ العِباد فی عاجِلهم نَصبُ أَعینِهم فی آجِلهم^۱.

و کارهای بندگان در آینده، مقابل روی آنان قرار خواهد گرفت.

حاصل آن‏که از منظر اسلامی، هم بقای اخلاق و اعمال اثبات و تبیین شده، هم به مواجهه انسان‏‏ها با خُلقیات و اعمالِ خود در جهان آخرت تصریح شده است. لازمه این ملاقات آن است که اخلاق و رفتارهای خوب و بد آدمی، به‏ویژه در روابط همسایگی، نتایجی به دنبال دارند که او را رها نخواهند کرد. این مطلب، اصل زیر را به دنبال دارد که متذکّر آن خواهیم شد.

۴ ـ ۱. بازتابی اخلاق و رفتار انسان

یکی دیگر از اصول هستی‏‏شناختی که از آموزه‏‏های اسلامی برمی‏‏آید، بازتاب داشتن اخلاق و رفتار انسان است که نشان دهنده بیداری و هوشیاری عالم هستی است و این‏که نظام آفرینش در برابر کارهای خوب و بد انسان‏‏ها بی‏‏تفاوت نیست؛ چنان‏که قرآن کریم می‏فرماید: ظهور فساد در خشکى و دریا به سبب کارهایى است که مردم انجام داده‏اند.^۲

همچنین در روایات آمده است:

مَن‏ ظَلَمَ‏ مَظْلِمَةً أُخِذَ بِهَا فِی نَفْسِهِ أَوْ فِی مَالِهِ أَوْ فِی وُلْدِهِ^۳.

هر کس ستمی کند، در خودش یا مالش یا فرزندش به همان ستم‏ گرفتار شود.

نکته دیگر این‏که روح آدمی اصالت دارد و قوام انسانیت انسان به روح اوست و این روح، قابلیت تکامل دارد^۱ و لازمه کمال آدمی نیز حضور او در اجتماع و تن دادن به اصول و قواعد زیست جمعی و از جمله «همسایگی» است.

۳ ـ ۱. بقای عمل

«بقای عمل» یکی از اصول مهم در تعالیم اسلام است. این اصل شبیه نظریه‏‏ای است که لاوازیه، دانشمند فرانسوی، در اثبات بقای ماده ابراز کرده است. طبق این اصل، هیچ کوشش و عملی از انسان (از هر نوعی که باشد و هر بهره‏‏ای از صلاح و فساد داشته باشد) با گذشت زمان از بین نمی‏‏رود^۲، بلکه باقی می‏ماند و نتیجه آن یا در همین عالَم به انسان بازمی‏‏گردد یا روز قیامت آن عمل را در پیش رویِ خود حاضر می‏‏یابد.^۳

دانشمندان اسلامی در تفسیر آیه ۳۰ سوره «آل‏عمران» و آیات مشابه، بحث تجسّم اعمال را پیش کشیده و به تفصیل به شرح و تبیین آن پرداخته‏‏اند که براساس آن، در قیامت، اعتقادات و اعمال نیک و بد انسان هر یک به صورتی خاص تجسّم می‏یابد و در عرصه محشر حاضر مى‏شود. در این آیه، واژه «تجد» که از ماده «وجدان» و به معنای «یافتن» است، به این مسئله اشاره دارد و ضد فقدان و نابودى است. همچنین کلمه «خیر» و «سوء» که به صورت نکره آمده، مفید عموم است؛ یعنى هر انسانى در آن روز تمام اعمال خوب و بد خود را (هرچند کم باشد) نزد خود مى‏یابد.^۴