معناست که هر یک از حقایق هستی در حدّ سعه وجودی خود از خیر و حُسن برخوردار است و همه با هم در یک نظام هماهنگ و هدفمند به سوی مقصد واحدی در حرکت‏‏اند^۱ و^۲ و این حرکت به شکل جاذبه‏ای در درون همه موجودات، آنها را به سوی هدف کمالی‏‏شان سوق می‏‏دهد که این هدفداری، همان هدایت الهی است.^۳

این اصل بنیادین در هدفمندی زندگی فردی و اجتماعی انسان نقش زرّینی ایفا می‏‏کند؛ چرا که او را از پوچ‏‏پنداری نجات می‏‏بخشد و با معنابخشی به اندیشه و هستی، وی را برای رسیدن به رشد و کمال انسانی به تلاش و فعالیت در عرصه‏‏های مختلف زندگی؛ از جمله تعاملات سازنده در روابط همسایگی وامی‏‏دارد. زندگی هدفمند و آفرینش توأم با هدف، حاکی از آن است که انسان، هدفمند آفریده شده است و رفتارهای فردی و اجتماعی او باید در راستای نیل به اهداف آفرینش وی باشد.

۲ ـ ۱. اصالت و جاودانگی روح

یکی دیگر از اصول نظام اخلاقی اسلام این است که انسان علاوه بر بدن مادی، روح و نفسی دارد که قابلیت استقلال و بقا دارد؛ یعنی انسان علاوه بر بدن مادی، روحی دارد که می‏‏تواند تا ابد باقی بماند. با پذیرش این اصل، زندگی انسان بُعدی جاودانی می‏یابد و در نتیجه، هرگز نباید پیامدهای کارهای خود را در محدوده زندگی مادّی منحصر دانست، بلکه باید تأثیر آنها را در سعادت و شقاوت ابدی نیز مورد توجّه قرار داد.^۴

با توجّه به این نکته، برای هموار کردن راه استدلال در احکام و قضایای اخلاقی، باید اصولی راهبردی تدوین کرد؛ برای نمونه، در میان اصول راهبردی اخلاق پزشکی، به اصول نوینی همچون اُتونومی (احترام به اختیار و استقلال فردی)، سود‏‏مندی، عدم زیانباری و عدالت برمی‏خوریم که نخستین بار در سال ۱۹۸۳م. توسط چیلدرس^۱ و بیوچامپ^۲ تدوین شد و هم اکنون در بسیاری از کشورها اجرا می‏‏شود.^۳

اصول مزبور در فرهنگ اسلامی ریشه‏‏های دینی، فلسفی و تاریخی دارد و در کنار آنها اصول دیگری نیز قابل پیگیری است که در ادامه به برخی از مهم‏‏ترین اصول هستی‏‏شناختی، انسان‏‏شناختی و ارزش‏‏شناختی که در تدوین اخلاق همسایگی و حلّ مشکلات و چالش‏‏های اخلاقی همسایه‏‏ها نقش راهبردی دارند، اشاره می‏‏کنیم.

این اصول در یک نگاه کلّی به چند دسته تقسیم می‏‏شوند:

۱. اصول هستی‏‏شناختی

باور به این‏که «جهان هستی، ‏‏آفریننده‏‏ای یکتا و مدیر و مدبّر دارد»، نقطه عطف اصول هستی‏‏شناختی در اخلاق اسلامی است. بر این اساس، نظریه آفرینش بر نظام و جهان وجود حاکم است؛ یعنی تمام هستی با همه نظامش بی‏‏تردید به دست آفریدگاری دانا و توانا پدید آمده و این نظام هماهنگ، فرمان‏‏بُردار اوست و هرگز از فرمانش سربازنمی‏‏زند. این باور، نقطه عزیمت مکتب حیات‏‏بخش اسلام است که در دامنه خود، اصول بسیاری را رقم می‏‏زند که مهم‏‏ترین آنها بدین قرار است:

۱ ـ ۱. هدفمندی آفرینش

هدفمندی نظام هستی یکی از اصول هستی‏‏شناختیِ مبتنی بر قرآن و حدیث و بدین