لَا تُسْرِفْ فِی شَهْوَتِكَ وَ غَضَبِكَ فَیزْرِیا بِك‏^۱.

در شهوت و خشم، از حدّ تجاوز مکن که تو را بدنام می‏‏کند.

آن حضرت همچنین می‏فرمایند:

مَنْ خَشُنَتْ‏ عَرِیكَتُهُ أَقْفَرَتْ حَاشِیتُه‏^۲.

هر کس طبیعتش خشن باشد، تنها می‏ماند (اطرافش خالی می‏‏ماند).

بنابراین راه بهره‏‏مندی از منافع زندگی اجتماعی و تعامل با همسایگان، گشاده‏‏رویی و برخوردی در نهایت ظرافت و دقت با آنهاست.

گفت‏‏و‏‏گو با همسایگان، شوخی و مزاح، ارشاد و اصلاحگری، اظهار دوستی، همیاری، دیدار همدیگر، حمایت و دفاع از آنان و... از محاسن اخلاقی است که آداب ویژه‏‏ای دارد و باید به هنگام عمل، مورد توجّه قرار گیرد. البته این آداب معاشرت، از هنجارهای درونی جامعه است که در همه جوامع به صورت الگوهایی ثابت و مشترک وجود دارد و چگونگی تحصیل و انجام آنها در هر فرهنگی تابع نظام ارزش‏‏ها و باورهای آن جامعه است.

با این حال، براساس بیان پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به هنگام نزول آیه مبارکه (خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلین)^۳ که فرمودند: «أَدَّبَنِی‏ رَبِّی بِمَكَارِمِ الْأَخْلَاق»^۴؛ پروردگارم مرا به مکارم اخلاق ادب کرد، ادب با اخلاق تفاوت‏هایی دارد؛ از جمله این‏که ادب به رفتار، گفتار و نوشتار برمی‏گردد که از اخلاق ریشه می‏‏گیرد و از نتایج و ثمرات آن به شمار می‏‏رود، ولی اخلاق از عقاید است و عقاید را مکتب‏‏ها تأمین می‏‏کنند. بهترین آداب، آن است که از بهترین اخلاق سرچشمه گیرد و نیکوترین اخلاق، آن است که از بهترین عقاید برآید و بهترین عقاید، آن است که از برترین

الفت و تعاون همگانی و تقویت حیای عمومی در جامعه خواهد بود.

قرآن کریم فراتر از اینها در تنظیم روابط اجتماعی، به سطحی بالاتر اشاره می‏فرماید و در چگونگی برخورد با بدرفتاری‏‏های دیگران چنین دستور می‏‏دهد:

(وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّیئَةُ ادْفَعْ بِالَّتی‏ هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذی بَینَكَ وَ بَینَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِی حَمیمٌ^۱.

و هرگز [کار] نیک (اعتقاد، کردار و گفتار) با بد یکسان نیست؛ [پس بدى‏هایى را که به تو مى‏رسد] با بهترین روش دفع کن؛ به طورى که به ناگاه آن‏که میان تو و او دشمنى است، [چنان شود که] گویى دوستى گرم و خویشاوند است).

نیکى در این مورد به این است که او را عفو کنى و ببخشى و أحسن (نیکوتر) از آن این است که در برابر بدى او نیکى کنى که اگر چنین کنى، دشمن سرسخت تو دوست صمیمى و باصفا و یک‏رنگ تو خواهد شد.^۲

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می‏‏نویسد:

معناى آن این است که بدى را با خصلتى که مقابل آن است، دفع نما؛ مثلاً باطل آنان را با حقى که نزد توست، دفع کن، نه به باطلى دیگر؛ و جهل آنان را با حلم و بدی‏‏هایشان را با عفو. همچنین هر بدى دیگرشان را با خوبى مناسب آن دفع کن.^۳

شاید فلسفه التزام به چنین آداب و اخلاقی در روابط اجتماعی، این باشد که هرگونه سخن و رفتار منفی در ارتباطات اجتماعی موجب تحقیر شخصیت فرد و دیگران و نیز مانع دوستی و محبت میان افراد جامعه می‏‏گردد؛ از همین روست که امام علی علیه السلام می‏فرماید: