سوگمندانه امروزه یکی از مهم‏ترین عارضه‏ها و ناهنجاری‏‏ها در روابط اجتماعی، بی‏تفاوتی نسبت به مسائل و مشکلات اجتماعی است که دامنه آن به تعاملات همسایگان نیز رسیده است.

«بی‏‏تفاوتی» ترجمه‏‏‏‏ای از واژه انگلیسی «apathy» است. این واژه در حوزه‏های علمی مختلف زبان فارسی با ترجمه‏‏های مختلفی آمده است که «دل‏مردگی»^۱ نیز یکی از این مفهوم ‏‏سازی‏‏هاست.

افزودن پسوند «اجتماعی» به واژه «بی‏‏تفاوتی»، اصطلاحی مهم در ادبیات علوم اجتماعی با عنوان «بی‏تفاوتی اجتماعی» مطرح ساخته که به «بی‏‏قیدی اجتماعی» تفسیر می‏‏شود.^۲ برخی نیز آن را «بی‏‏حالی» یا «بی‏‏عاطفگی اجتماعی» ترجمه کرده‏اند که یکی از مظاهر و مسائل خاص جامعه جدید شهری معرفی شده است.^۳

به هر حال، بی‏‏تفاوتی نسبت به دیگران و به‏ویژه همسایگان، از آفت‏‏ها و آسیب‏‏های مهم در روابط انسانی است که مانعی بزرگ در برابر مشارکت اجتماعی و سیاسی افراد جامعه و نیز یکى از پیامدهای گسترش سریع شهرنشینی و از ویژگى‏هاى زندگى صنعتى به شمار می‏‏آید.

محکومیت بی‏‏تفاوتی در دادگاه وجدان انسان‏‏ها نیاز به اثبات ندارد؛ زیرا به خودی خود روشن است که دغدغه داشتن درباره سعادت و رفاه دیگران، اساس عاطفه انسانی است.

علاوه بر آن، در نظام اخلاقی اسلام در میان اصول انسان‏‏شناختی، اصل مسئولیت، اصلی است که بی‏تفاوتی را برنمی‏‏تابد و مسئول ‏‏بودن، در برابر خداوند، خود و دیگران مطرح شده است؛ یعنی برپایه معیارهای اسلامی، انسان کسی است

«چشم و هم‏‏چشمی» به همین مقایسه برمی‏گردد؛ چون این نوع از مقایسه در امور مادی، نتایج و پیامدهای تلخی به دنبال دارد که باعث می‏‏شود تردیدی در ناشایست ‏‏بودن آن باقی نماند.

نمونه این نوع مقایسه را می‏‏توان درباره قارون دید. او از ثروت فراوانی برخوردار بود و زندگی اشرافی و خیره ‏‏کننده‏‏ای داشت. مشاهده زندگی وی دیگران را به مقایسه وامی‏‏داشت و آرزوی زندگی قارونی را در آنان به وجود می‏‏آورد. کسانی که خواهان زندگى دنیایی بودند، می‏‏گفتند: «اى کاش همانند آنچه به قارون داده شده است، ما نیز داشتیم. به راستى که او بهره عظیمى دارد».^۱ طبق این بیان، مقایسه صعودی، زاییده «دنیا خواهی» است؛ به همین سبب ارزیابی برخی غیرواقعی و غم‏‏افزاست؛ پس از همین‏جا می‏‏توان ناپسند بودن «چشم و هم‏‏چشمی» را استنتاج کرد.

علت اساسی زشتی و محکومیت «چشم و هم‏‏چشمی» در روابط همسایگی، کارکرد روانیِ آن است؛ زیرا مقایسه زندگی خود با وضعیت همسایگانی که در موقعیت برتری قرار دارند، سبب می‏‏شود که انسان داشته‏های خود را کوچک و ناچیز شمارد و همین «ناچیز شماری نعمت‏‏ها» پیامدهای ویرانگری همچون اندوه، افسردگی، حسرت، حسادت، ناسپاسی، بی‏‏تابی، ناامیدی، ناتوانی و نیز محرومیت از چشیدن حلاوت ایمان را به دنبال می‏‏آورد^۲ که هر یک از این پیامد‏‏ها به تنهایی می‏تواند در دامن خود ده‏‏ها رذیله اخلاقی را بپروراند و انسان را از پا درآورد.

۸. بی‏‏تفاوتی

در آموزه‏‏های اسلامی، حساسیّت ‏‏داشتن نسبت به خود، خانواده، همسایگان و سایر افراد جامعه دارای ارزش و اهمیّت بسیار است و بی‏اعتنایی نسبت به نقص‏‏ها، عیب‏‏ها و مشکلات گوناگون خود و دیگران تقبیح شده است، ولی