رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث: دوره پژوهشهای کلان و گسترده و اثرگذار، حتی در مباحثی همانند علوم اسلامی تمام شده است لذا باید پژوهشهای گروهی ترویج و مبانی و آسیب‌ها و کاستی‌های آن معلوم شود تا بتوانیم پژوهشهای گروهی را سامان دهیم.
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه قرآن و حدیث، در دومین کرسی علمی ترویجی از سلسله نشست ها و کرسی های علمی وبیناری پژوهشگاه قرآن و حدیث با موضوع "حدیث‌پژوهی گروهی، شیوه، بایسته‌‌ها، کاستی‌‌ها" که همزمان با هفته پژوهش ۱۴۰۰ از سوی پژوهشگاه قرآن و حدیث برگزار شد. حجت الاسلام و المسلمین سیدمحمدکاظم طباطبایی، رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث در ابتدای این جلسه، پژوهش گروهی را همکاری علمی روش‌مند و طراحی‌شده برای دستیابی به معرفت یا تولید فکر با هدف مشخص بيان کرد و گفت: گردآوری، پردازش، نتیجه‌گیری و نوآوری، روند و راهکار مشخصی می‌طلبد که نیازمند تلاش دسته‌جمعی افراد و برآیند خرد جمعی آنان زیر نظر یک رهبر و مرشد است. این شیوه، ثمره‌ای فراتر از تحقیقات فردی دارد.
وی تأکيد کرد: آنگاه که منابع معرفتی یعنی قرآن و حدیث با مباحث تخصصی رشته‌های دیگر یا مباحث بینارشته‌ای پیوند می خورد نیازمند کاری جدی تر برای پاسخ‌گویی و حل مشکل است.
حجت الاسلام طباطبايی گفت: پژوهش گروهی، عرف قابل قبول، شایسته و غیر قابل گریز در تحقیقات اسلامی است که به دليل: ۱. تنوع و گونه‌گونی دانش‌های بشری، ۲. گستردگی دانش‌ها، ۳. دشوار بودن تخصص و مهارت در همه زمینه‌های مورد نیاز، ۴. نیاز به مباحث بینا رشته‌ای گسترش یافته است.
وی تأکيد کرد: منابع و حوزه‌های گوناگون معرفتی همانند: قرآن، حدیث، اعتقادات، فقه، اخلاق، سیاست و... نیازمند تخصص و مهارت ویژه در آن علم است که به راحتی نصیب کسی نمی‌شود.
ایشان وجود افراد نابغه در دوره طولانی تاریخ بشر، که در رشته‌های گوناگون تخصص داشته و نگاشته‌هاشان کتاب مرجع شده را، مواردی استثنایی توصيف کرد و در حوزه علوم اسلامی افرادی همانند شیخ طوسی، علامه حلی و شیخ بهائی از گروه شیعیان و سیوطی در میان اهل‌سنت را از مصاديق خاصی دانست که به دانش‌های گوناگونی از میان دانش‌های اسلامی احاطه داشتند و تأکيد کرد: این‌گونه افراد نمی‌توانند ضابطه، قاعده و قانون برای محور بودن پژهش فردی و ثمردهی آن تلقی شوند.
ايشان ضمن اشاره به نمودها و نمونه هايی از پژوهش گروهی رايج، مانند دانشنامه‌ها، دائرةالمعارف ها و موسوعه‌ها گفت: در روزگار کنونی به سبب گستردگی منابع و حوزه‌های معرفتی، بسیار بعید است فردی بتواند دانشنامه‌ای در صد جلد حتی در مباحث مرتبط با یک رشته خاص تالیف کند.
رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث در ادامه گفت: پژوهش گروهی به دو گونه تقسيم می شود:
۱. پژوهش هايی که تلاش ها در آن منتهی به نويسنده مسئول می شود؛
۲. پژوهشی که برآيند فعاليت مجموع گروه بوده و به نوعی بازتاب خرد جمعی است.
وی افزود: شیوه‌ای که دانشنامه ها از آن پیروی می‌کنند از مصاديق پژوهش گونه اول است و مراحل پژوهشی در آن این‌گونه توصيف می شود:
۱. تعیین مدخل‌های کلی و جزئی با استفاده از خرد جمعی اندیشمندان؛
۲. تشکیل پرونده علمی از مطالب قابل‌استفاده در نگارش مدخل؛
۳. شناسایی فرهیختگان صاحب‌قلم متخصص مربوط به هر مدخل؛
۴. ارجاع هر مدخل همراه با پرونده علمی مربوط به فرد شناسایی‌شده؛
۵. نگارش مدخل یا قسمت مشخصی از یک مدخل توسط نویسنده؛
۶. ارزیابی علمی و ویرایش شکلی.
رئیس پژوهشکده علوم و معارف در ادامه گفت: در این شیوه، هر مدخل نویسنده خاص خود را دارد. هر مدخل به نام شخص نویسنده منتشر میشود. او نویسنده مسئول و پاسخ‌گوی اشکالات احتمالی است. بیشتر دانشنامه‌های موجود از این شیوه پیروی می‌کنند. شیوه شناخته شده و جهانی این گونه است.
ایشان با اشاره به شيوه دوم که برآيند فعاليت مجموع گروه است گفت: در این شیوه مسئول ارشد گروه نقش راهبری اصلی را دارد و هر یک از افراد همکار گوشه‌ای از یک مرحله از کار را انجام میدهند.
وی با اشاره به اين که که دانشنامه قرآن و حديث از مصاديق نوع دوم پژوهش گروهی است، افزود: مراحل یاد شده در یک مجموعه کلان حدیثی همانند دانشنامه قرآن و حدیث این‌گونه است:
۱. تعیین عناوین / مداخل حدیثی موردنیاز روزگار معاصر که کارآمدی آن در حل مشکلات دوره کنونی قابل توجه باشد؛
۲. تعیین موارد مشترک یا مواردی که نیازمند جداسازی مدخل‌ها یا روایات است؛
۳. تعیین کلیدواژه‌های اصلی و فرعی در باره هر مدخل؛
۴. اخذ آیات و روایات مرتبط با هر موضوع/عنوان/ مدخل؛
۵. احراز جامعیت و مانعیت روایات نسبت به عنوان؛
۶. طراحی ساختار کلان هر عنوان با توجه به روایات موجود؛
۷. ارزیابی ساختار و حک واصلاح آن؛
۸. دستیابی به منابع اولیه از طریق متون واسطه؛
۹. تنظیم اولیه متون با توجه به ساختار پیشنهادی؛
۱۰. طراحی عناوین فرعی؛
۱۱. نظام دهی منطقی روایات و عناوین؛
۱۲. ارزیابی چینش عناوین و روایات؛
۱۳. شناسایی روایات شبهه‌دار، نیازمند بیان یا ناهمگون با هندسه معارف؛
۱۴. بیان نویسی نسبت به روایاتی که نیاز به بیان دارند؛
۱۵. مدخل نویسی و جمع بندی مجموعه روایات باب؛
۱۶. ارجاع را به عناوین مشابه یا متضاد؛
۱۷. تنظیم نهایی عناوین و روایات؛
۱۸. ارجاعات درون متنی؛
۱۹. واژه پژوهی؛
۲۰. تطبیق با منابع؛
۲۱. ویرایش عربی؛
۲۲. ترجمه به فارسی؛
۲۳. ویراستاری فارسی؛
۲۴. ارزیابی نهایی؛
۲۵. شکل‌دهی مخاطب پسند.
حجت الاسلام سیدمحمدکاظم طباطبایی در ادامه افزود: طبیعی است که شیوه پژوهش گروهی، فواید و ضررهایی نیز دارد. از جمله مصاديق فواید اين شيوه عبارتند از:
۱. استفاده از افراد بیشتر برای تنظیم ابواب بیشتر و تألیف کتاب‌های بزرگ‌تر؛
۲. استفاده از عناصر و افرادی که در سطوح میانی هستند و در یک زمینه می‌توانند صاحب تخصص شوند؛
۳. سرعت‌گیری تولید پژوهش؛
۴. پرورش نیروهای متخصص زیر نظر استاد در حین کار؛
۵. استفاده از خرد جمعی در طراحی و چینش روایات و عنوان؛
۶. استفاده از برآیند وقت‌ها؛
۷. استفاده از فرصت‌هایی که در اختیار یک فرد قرار نمی‌گیرد.
ایشان در ادامه گفت: طبیعی است که این شیوه مشکلاتی نیز داردکه از آن جمله به: ۱. عدم تولید پژوهشگر جامع که به همه حوزه‌ها احاطه داشته باشد؛ ۲. عدم پاسخ‌گویی نسبت‌به اشکالات پدید آمده؛ ۳. ناهمگونی احتمالی در هندسه کلی متن؛ ۴. صرف زمان برای هماهنگی بین گروه‌هایی که در پروژه کار می‌کنند.
در ادامه این برنامه، دکتر محمد مرادی، عضو هیات علمی دانشگاه قران و حدیث که به عنوان ناقد در این جلسه حضور داشت با قدردانی از بازگويی تجربه های حديث پژوهی گروهی، اقدام حجت الاسلام سیدمحمدکاظم طباطبایی در به اشتراک گذاری تجربه دانشنامه قرآن و حديث را اقدامی ارزشمند و بایسته توصيف و ابراز اميدواری کرد که ديگر انديشمندان و فرهيختگانی که همچون استاد طباطبايی در اين عرصه ها ورود دارند، با اشتراک گذاری تجربهها به هرچه کاملتر شدن پژوهشهای گروهی و ارتقای آن ياری رسانند.
ایشان در ادامه افزود: توقع می رفت رويکرد جدیتری به بحث دانشی بر سر تعريفها و دقيقتر نمودن تعاريف و به همين نسبت، اتکای جدی و اعتنای به پيشينه پژوهش در حوزه واکاوی پژوهش گروهی باشد.
وی در ادامه، با اشاره به برخی از نگاشتهها مانند: مقدمهای بر پژوهش گروهی متمرکز/ محسن رضائيان؛ پژوهش کارگروهی در ترازوی سنجش/ غلامعلی عزيزی؛ کتاب آسيبشناسی پژوهشهای گروهی / مرتضی مداحی؛ بايسته های پژوهش گروهی / سيدحسين اسحاقی؛ و ... آنها را به مثابه پیشینهای درباره پژوهش گروهی بر شمرد.
دکتر محمد مرادی با بیان اینکه بايد کارگروهی را از پژوهش گروهی تفکيک نمود، گفت: در پژوهش گروهی، حضور و مشارکت افراد مختلف در فرايند پژوهش موضوعيت دارد که افزون بر تعامل، همافزايی جدی را در پی خواهد داشت.
وی با تأکيد بر اين که رکن پژوهش گروهی، توان افزايی است خاطر نشان کرد: برآيند پژوهش گروهی همواره حاصل جمعی گسترده تر و غير قابل مقايسه با حاصل تلاش فردی دارد. به گونهای که ضریب دستاورد گروهی، چند برابر ضریب کارهای فردی است.
ایشان با تفکیک کار جمعی پژوهشی از پژوهش جمعی گفت: در کار جمعی پژوهشی، یک پژوهش که دارای فرایندهای مختلف و ابعاد گوناگونی است، با واگذاری کارها به افراد، هر کدام کار خاص خود را انجام میدهند و یک مدیر سرانجام آنها را به هم وصل میکند و از آنها خروجی میگیرد، در حالی که پژوهش جمعی، از نقطه صفر، با حضور و دغدغه جمع آغاز میشود و با مشارکت در طراحی و پیشبرد کار در همه ابعاد، جمع حضور دارند و محصول برایند حضور جمعی است. این پژوهش، در واقع، به لحاظ حقوقی هم برای همه افراد مشارک در پژوهش است و محصولی اطمینانبخشتر و با دیدی با ابعادی بهتر به ثمر خواهد نشاند.
عضو هیات علمی دانشگاه قرآن و حدیث با اشاره به تجربه دارالحديث، آن را به عنوان نمونه ای ارزشمند از تلاش های گروهی صورت پذيرفته و دارای برکات و خيرات فراوان توصيف نمود و گفت: اما برخی نمودها همکاری گروهی و برخی ديگر مصداق پژوهش شبه هيئتی است. شبه هیئتی، پژوهشی است که با مدیریت واحد و تعریف روشن و دارای فرایندی مشخص انجام میشود، اما هر کدام از همکاران پژوهشی مشغول بخشی از پژوهش هستند و در نهایت با ویراستاری نهایی یک مدیر و اعلام نظر او به انجام میرسد.
ایشان صرف برخورداری از مدير و هماهنگی و تعامل را برای تحقق پژوهش گروهی کافی ندانست و تأکيد کرد: در پژوهش گروهی، حضور همه افراد در تمام سطوح از تصميم سازی تا کوچک ترين فرايندهای پژوهش است که مصداق برآيند تفکر جمعی خواهد شد. هدفگذاری و تعیین زمان و هزینه و تعیین نیروی انسانی متناسب، از شاخص هایی است که در این گونه پژوهش از نقطه صفر تا پایان با همراهی پژوهشگران به سامان میرسد.
وی افزود: امتيازات پژوهش گروهی شامل: ۱. بازخورد ها و بررسی های مستمر چند جانبه ۲. بهره مندی از متخصصان و صاحبان تجربه ۳. تربيت نيروی انسانی، است و مراحل آن نیز به ترتیب شامل موارد زیر است:
۱. سياست گذاری؛
۲. پيش بينی مشکلات؛
۳. تعيين زمانی وظايف به صورت عرضی و طولی؛
۴. ارزيابی و رفع اشکالات؛
۵. عرضه؛
۶. بازخورد.
دکتر محمد مرادی در ادامه گفت: اگر همه اعضاء حضور دغدغه مند داشته باشند و همه درباره موضوع و ابعاد و فرايند و مراحل حضور فعال داشته باشند، می توان پذيرفت که پژوهش گروهی تحقق پيدا کرده است. لذا کارکرد افراد این گروه بر پایه مشاوره، همياری و تفکر جمعی است.
ايشان اشکال برخی کارهای پژوهشی جمعی را در انحصار افراد به نيروهای مکانيکی منحصر در تخصص خاص توصيف نمود که مطلوب نيست و اظهار داشت: از همين روی است که تشکيل گروه، یعنی جمعی متناسب با شاخص هایی تعریف شده، از مسائل کليدی و مهمی است که بايد تبيين شود و در تعریف آقای طباطبایی، گروه نه تعریف روشنی دارد و نه شاخص مشخصی.
وی افزود: شيوه پژوهش، فراتر از مراحل پژوهش و از چگونگی پاسخ دادن به پرسش آغاز می گردد و در اين مسير نياز مخاطب، موضوعيت جدی می يابد.
دکتر محمد مرادی درباره پژوهش جمعی، یادگیری ضمن پژوهش و طراحی سیتسمی که بتواند پژوهش جمعی را سامان دهد، کليدی دانست و در توضيح آن اظهار داشت: منظور از یادگیری ضمن پژوهش این است که نیروی بالقوه به کار گرفته شود تا هم کار پژوهش انجام شود و هم نیروی یاد شده به تدریج پژوهشگر شود. این ایده هر چند خوب است، اما باید میان آموزشگاه و پژوهشگاه تفاوت گذاشت. هزینه چنین نگاهی بسیار بالا است و عملا پژوهش را زمین گیر می کند. پژوهشگر، باید به کار پژوهشی بپردازد، اگرچه مانعی نيست که بخشی از وقت خود را به تربیت کادرهای پژوهشی بپردازد؛ اما تلفیق این دو، و هزینه کردن برای نیروی غیر پژوهشی تا در طول زمان تبدیل به نیروی پژوهشی شود، غیر اقتصادی و غیر علمی است.
ایشان در خصوص طراحی سیستم گفت: مقصود از طراحی سيستم آن است که تعریف روند کارهای به گونه ای باشد که هر مرحله از کار بموقع و با حضور نیروهای کنشگر پژوهشی با شناسایی تمامی تعاریف و ابعاد و ظرفیت ها و مشکلات احتمالی و ارزیابی مستمر، انجام شود و بموقع خروجی خود را داشته باشد. بدون چنین نگاهی به پژوهش جمعی، پژوهش جمعی منتج به نتیجه ای قابل قبول نیست. کنار هم بودن و کار مشترک کردن، پژوهش جمعی نیست و کار را با مشکلات عدیده ای مواجه می کند.
در ادامه این جلسه حجت الاسلام سيدمحمدکاظم طباطبايی ضمن قدردانی از نقدهای مطرح شده توسط دکتر محمد مرادی، گفت: درباره درگير کردن افراد متفاوت با پژوهش به اين نکته اشاره نمود که برخی مصاديق در مقام تصور صحيح به نظر می آيد اما در مقام تطبيق و اجرا با توجه به ظروف و شرايط پژوهش و ويژگی های افراد عينيت نمی يابد.
وی افزود: اين که افراد با توان متوسط و دارای حداقل ها را با مراعات توان ايشان و زير نظر افراد و محققين توانمند در پژوهش گروهی دخيل کنيم، افزون بر اثر و نقشی که در فرايند پژوهش گروهی دارد، زمينه ارتقاء و تخصص پژوهشگر را در حوزه دانشی يا خدمات دانشی خاص پديد می آورد.
ایشان تاکید کرد: استفاده از عنوان پژوهش هيئتی را نسبت به برخی تلاش های گروهی مناسب نمی دانم، اما تفاوت در شکل اجرايی پژوهش گروهی امری پذيرفته است. تجربه دارالحديث و عنصر «راهبر گروه» که پيش تر اشاره شد به حاکميت خرد جمعی در تصميم سازی ها و ارتقاء عنصر «راهبر» از فرد به گروه تصميم ساز اشاره دارد.
حجت الاسلام دکتر سيدمحمدحسن حکيم، عضو هیات علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث که به عنوان مدير جلسه در این نشست حضور داشت، با اشاره به نکات مطرح شده توسط اساتيد، مطالب مطرح شده را برخواسته از وجود دغدغه های مشترک و در راستای افقی واحد توصيف کرد و گفت: اگرچه در پرداخت و تطبيق تفاوت هايی در عبارات اساتيد وجود دارد، اما به نظر می رسد بسياری از نکات مقصود واحدی را دنبال می کند که با عبارات متفاوت تقرير شد.
وی با اشاره به مباحث مطرح شده توسط سخنران و ناقد نسبت به گستردگی دانش و مباحث ميان رشته ای گفت: اين واقعيت را که فردی در حوزه پژوهشی خاص محدود بماند، نه تنها دلالت بر ضعف و اشکال نیست بلکه اين تمرکز، تبحر و توانمندی ويژه ای را برای پژوهشگر رقم می زند که قهرا اثر گذار بر ديگر حوزه های پژوهشی نيز خواهد بود. البته اين به معنای آن نيست که پژوهشگر محدود شود، يا اين نکته مزاحمتی با رشد پژوهشگر و اطلاع و اشراف حداکثری او بر حوزه های مختلف دانشی به تبع ذوق و استعداد و توان پژوهشی داشته باشد. عرصه پژوهش عرصه ای فراخ و گسترده است که هرکس با توجه به استعداد و توان از آن توشه می گيرد.
لازم به ذکر است دومین کرسی علمی ترویجی از سلسله نشست ها و کرسی های علمی وبیناری پژوهشگاه قرآن و حدیث در راستای دومین همایش مجازی علوم انسانی – اسلامی پژوهش و فناوری با موضوع "حدیث پژوهی گروهی، شیوه، بایسته ها، کاستی ها" همزمان با هفته پژوهش با مشارکت معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مجمع پژوهشگاه های علوم انسانی – اسلامی، دبیرخانه هیأت حمایت از کرسی های نظریه پردازی، نقد و مناظره شورای عالی انقلاب فرهنگی و دانشگاه قرآن و حدیث، با ارائه و سخنرانی حجت الاسلام استاد سیدمحمدکاظم طباطبایی، رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث پژوهشگاه قرآن و حدیث و آقای دکتر محمد مرادی، عضو هیات علمی دانشگاه قرآن و حدیث به عنوان ناقد و حجت الاسلام دکتر سيدمحمدحسن حکيم، عضو هیات علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث به عنوان مدیر جلسه، در روز سه شنبه ۲۳ آذر ماه از ساعت ۱۰ تا ۱۲ به صورت وبیناری در سالن جلسات موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، برگزار شد.
جهت دریافت فایل صوتی نشست بر روی لینک زیر کلیک کنید 👇
